Naddniestrze, nieuznawane państwo leżące na pograniczu Mołdawii i Ukrainy, od momentu swojej deklaracji niepodległości w latach 90. pozostaje pod silnym rosyjskim wpływem. Region ten, wyizolowany zarówno politycznie, jak i gospodarczo, w znacznym stopniu zależy od rosyjskiego wsparcia, w tym dostaw gazu. W styczniu 2025 roku, po wstrzymaniu tranzytu rosyjskiego gazu przez Ukrainę oraz odmowy Gazpromu przesyłania gazu przez gazociąg transbałkański, Naddniestrze stanęło przed poważnym kryzysem energetycznym, który może mieć dalekosiężne skutki dla jego gospodarki oraz stabilności politycznej. 

Celem niniejszego artykułu jest analiza konsekwencji decyzji Ukrainy i Gazpromu dla Naddniestrza, celów destabilizacji regionu przez Rosję, a także przedstawienie reakcji władz lokalnych, państw sąsiadujących i organizacji ponadnarodowych wraz z możliwymi scenariuszami przyszłości tego nieuznanego państwa w obliczu kryzysu energetycznego i zmieniających się uwarunkowań politycznych.

Autorka: Polina Hopta

Polityczno-gospodarcza specyfika Naddniestrza

Naddniestrze, oficjalnie Naddniestrzańska Republika Mołdawska, to region autonomiczny położony pomiędzy Mołdawią a Ukrainą. W 1991 roku, po rozpadzie ZSRR, Naddniestrze ogłosiło niepodległość, tworząc de facto odrębne państwo od Mołdawii, z własnym systemem politycznym, armią, flagą, godłem oraz hymnem. Bez względu na posiadanie elementów państwowości, Naddniestrze nie zostało uznane jako państwo przez większość państw i organizacji międzynarodowych, co uniemożliwia mu uczestnictwo w stosunkach dyplomatycznych oraz korzystanie z uprawnień wynikających z prawa międzynarodowego.

Polityka Naddniestrza, mimo formalnej republikańskiej formy rządu, jest silnie zdominowana przez lokalnych oligarchów oraz władze samorządowe, a sam region musi mierzyć się z licznymi napięciami politycznymi, takimi jak korupcja czy walki o władzę. Kluczową rolę w kształtowaniu sytuacji politycznej odgrywa Rosja, zapewniając regionowi wsparcie finansowe, polityczne i militarne.

Gospodarka Naddniestrza opiera się na trzech głównych filarach: przemyśle, przemycie oraz wydobyciu kryptowalut. Region dysponuje zróżnicowanym sektorem przemysłowym, który obejmuje przemysł metalurgiczny, chemiczny, produkcję maszyn, elektrotechnikę, przemysł materiałów budowlanych, tekstyliów i żywności. Bez względu na to Naddniestrze boryka się z poważnymi problemami gospodarczymi, w tym z niedoinwestowaniem infrastruktury, organiczonymi możliwościami zatrudnienia oraz wysoką stopą bezrobocia. Region korzysta zatem z rosyjskich dotacji finansowych, dostaw energii i innych form pomocy, które podtrzymują jego funkcjonowanie. 

W zakresie importu kluczową rolę odgrywają surowce energetyczne, głównie gaz ziemny, który Naddniestrze pozyskuje od Rosji i za który nie płaci od 2009 roku. W ostatnich latach region zmaga się z poważnymi trudnościami, które w dużej mierze wynikają z przerwania łańcuchów dostaw przez Ukrainę oraz zmniejszonych dostaw gazu. W zakresie importu gazu kluczową rolę odgrywa spółka akcyjna Moldovagaz, która jest odpowiedzialna za transport gazu na prawym brzegu przez spółkę Moldovatransgaz oraz w regionie Naddniestrza przez Tiraspolgaz.

Zakończenie tranzytu gazu do Mołdawii i Naddniestrza

W dniu 1 stycznia 2025 roku wygasła umowa między „Operatorem Gazociągów Ukrainy” a „Gazpromem” dotycząca tranzytu rosyjskiego gazu przez terytorium Ukrainy. W związku z nieprzedłużeniem umowy Ukraina zakończyła transport surowca z punktu wejściowego “Sudzha” na wschodniej granicy Ukrainy do punktów wyjściowych na granicy zachodniej i południowej. 

Ministerstwo Energetyki Ukrainy uzasadniło tę decyzję kwestiami bezpieczeństwa narodowego, podkreślając jej zgodność z inicjatywą RePowerEU, mającą na celu uniezależnienie się od rosyjskich surowców energetycznych. Z perspektywy Ukrainy zakończenie współpracy w zakresie tranzytu rosyjskiego gazu stanowi krok ku zmniejszeniu zależności energetycznej od Rosji, która wielokrotnie wykorzystywała dostawy gazu jako narzędzie polityczne.

W sytuacji braku dostaw przez terytorium Ukrainy Gazprom ma możliwość przesyłania gazu do Mołdawii i Naddniestrza przez gazociąg transbałkański (przez Morze Czarne, Turcję oraz kraje bałkańskie). Niemniej jednak powołując się na dług spółki Moldovagaz odmówiono Mołdawii tranzytu gazu. Strona rosyjska szacuje, że dług firmy wynosi około 709 mln USD (ok. 2,95 mld zł), z czego 433 mln USD (ok. 1,8 mld zł) stanowi zadłużenie, a reszta to odsetki. Wynika to głównie z tego, że „władze” w Tyraspolu pomimo korzystania z gazu nie regulowały należności co najmniej od 2009 roku. 

Warto zaznaczyć, że przez wiele lat Rosja świadomie tolerowała tę sytuację, jednak obecnie wykorzystuje ją w celach politycznych, stawiając kwestię długu jako pretekst do wywierania presji na Mołdawię. W 2021 roku po niezależnym międzynarodowym audycie, zadłużenie Mołdawii oszacowano na poziomie 8,6 mln USD (ok. 36 mln zł), co doprowadziło do kolejnych napięć z Moskwą. 

Były minister energetyki Mołdawii, Wiktor Parlikow, po długich negocjacjach z Gazpromem w 2023 roku stwierdził, że Kiszyniów jest gotów uznać tylko część ostatecznego długu, na co z kolei nie zgodził się Gazprom, uznając tę kwotę za zaniżoną. W odpowiedzi na odmowę Kiszyniowa uregulowania długu w całości, 1 stycznia 2025 roku wprowadzono całkowite ograniczenie dostaw gazu do Mołdawii.

Mołdawia ma zawarty kontrakt na dostawy gazu z Rosją, obowiązujący do 2026 roku, ale już w 2022 roku Gazprom ograniczył dostawy do 5,7 mln m³ dziennie, co okazało się niewystarczające na okres zimowy. W konsekwencji od końca 2022 roku całość gazu trafia do Naddniestrza, gdzie wykorzystywany jest nie tylko do zaspokajania potrzeb obywateli, ale także do produkcji energii elektrycznej w Mołdawskiej GRES. 

W dostawach energii elektrycznej dla Kiszyniowa 88% przypadało na tę elektrownię głównie ze względu na to, że koszt tej energii wynosi około 66 USD (ok. 275 zł) za 1 MWh, w porównaniu do ceny energii na rynku rumuńskim, wynoszącej około 120 euro (ok. 510 zł)  za 1 MWh. Od 2023 roku Mołdawia również kupuję gaz z europejskich rynków, głównie z Rumunii zamiast od Gazpromu. 

W odpowiedzi na zawieszenie dostaw gazu do Mołdawii Kiszyniów zaproponował Tyraspolowi zakup gazu na rynkach europejskich, jednak firma Tyraspoltransgaz, odpowiedzialna za dostawy gazu w regionie, odrzuciła tę propozycję 2 stycznia. Argumentowała to tym, że zakupy gazu na europejskich rynkach wiązałyby się z koniecznością płacenia znacznie wyższych, niestabilnych kwot, w porównaniu do „stabilnych dostaw Gazpromu”.

Konsekwencje wstrzymania dostaw gazu do Naddniestrza

Ograniczenia w dostawach gazu miały dramatyczne konsekwencje dla regionu, który stanął w obliczu kryzysu energetycznego. W wyniku tych trudności zawieszono działalność większości przedsiębiorstw przemysłowych, pozostawiając jedynie te, które odpowiadają za zapewnienie bezpieczeństwa żywnościowego. Od początku stycznia 2025 roku  wstrzymano również dostawy ogrzewania i ciepłej wody do mieszkań. Jedynym wyjątkiem były placówki medyczne, które nadal otrzymywały niezbędne zasoby energetyczne, aby zapewnić odpowiednią temperaturę w pomieszczeniach dla pacjentów. 

W wyniku kryzysu, w Naddniestrzu zaczęły pojawiać się problemy z nielegalnym wyrębem drzew, który był próbą uzyskania alternatywnego źródła opału. Ponadto, w regionie wybuchło kilkanaście pożarów, spowodowanych nieostrożnym korzystaniem z nowych form ogrzewania. Zgodnie z informacjami, północna część Naddniestrza posiada jeszcze zapasy gazu, które mają wystarczyć do 10 stycznia, a południowa część regionu może liczyć na gaz do 20 stycznia.

Cele destabilizacji regionu

Eksperci wskazują, że kreowanie kryzysu energetycznego w Naddniestrzu przez Rosję służy osłabieniu proeuropejskich aspiracji Mołdawii i ułatwieniu powrotu prorosyjskich sił do władzy podczas wyborów parlamentarnych w 2025 roku. Olga Rosca, doradczyni ds. polityki zagranicznej prezydenta Mołdawii, podkreśla, że Rosja traktuje tę sytuację nie jako kryzys energetyczny, lecz jako kryzys bezpieczeństwa, który ma na celu pogłębianie destabilizacji społecznej i gospodarczej Mołdawii. W jej opinii jest to operacja kształtowania sytuacji politycznej przed wyborami, by stworzyć popyt na powrót prorosyjskich sił do władzy. 

Jakub Pieńkowski, analityk, zwraca uwagę, że Rosja wykorzystuje decyzję Ukrainy o zakazie tranzytu gazu, by pogłębić problemy wewnętrzne Mołdawii, takie jak wzrost cen energii. W ten sposób Rosja stara się osłabić dążenia obywateli Mołdawii do integracji z Unią Europejską oraz przywrócić wpływy Moskwy w regionie.

Reakcja na kryzys w Naddniestrzu

Kryzys energetyczny w regionie wywołał różne reakcje ze strony lokalnych władz, państw sąsiadujących oraz instytucji międzynarodowych. Władze Naddniestrza, reprezentowane przez Wadima Krasnosielskiego, oraz Rosja prezentowały zbliżoną narrację w kwestii odpowiedzialności za kryzys. Krasnosielski oskarżył Ukrainę o celowe wstrzymanie tranzytu gazu, natomiast Kreml rozszerzył zakres oskarżeń także na Mołdawię, Stany Zjednoczone i kraje europejskie.

Mołdawia, mimo trwającego sporu terytorialnego z Naddniestrzem, podjęła kroki zmierzające do złagodzenia skutków kryzysu. Premier Dorin Recean oskarżył Rosję o manipulacje energetyczne, jednocześnie deklarując gotowość do wsparcia mieszkańców Naddniestrza, w tym 300 tys. obywateli Mołdawii zamieszkujących region. Już w grudniu 2024 roku strona mołdawska zaproponowała Tyraspolowi zakup gazu na rumuńskiej giełdzie, następnie była złożona propozycja dostarczenia gazu przez Energocom do Mołdawskiej GRES w celu produkcji energii elektrycznej, a także testowanie alternatywnego transbałkańskiego szlaku importu gazu z Bułgarii.

Ukraina wyraziła gotowość do współpracy z Mołdawią w celu rozwiązania problemów energetycznych. Podczas spotkania z Maią Sandu 8 stycznia, Wołodymyr Zełeński podkreślił znaczenie utrzymania stabilności w regionie, deklarując m.in. możliwość dostaw węgla.

Unia Europejska zareagowała na kryzys, tworząc grupę roboczą z Mołdawią, której celem jest monitorowanie sytuacji i łagodzenie potencjalnych skutków przerwania dostaw gazu. Rzeczniczka UE ds. energii, Anna-Kaisa Itkonen, poinformowała o regularnej wymianie informacji z władzami Mołdawii. Z kolei OBWE, pod przewodnictwem fińskiej minister spraw zagranicznych Eliny Valtonen, zaproponowała działania mediacyjne, mające na celu wypracowanie kompromisu między władzami Mołdawii a przedstawicielami Naddniestrza.

Scenariusze możliwego rozwiązania kryzysu energetycznego

Kryzys energetyczny, który dotyka Naddniestrze, jest nie tylko wyzwaniem dla codziennego funkcjonowania regionu, ale także czynnikiem mogącym zadecydować o jego przyszłości. Pomimo zapewnień lidera regionu, Wadima Krasnosielskiego, o gotowości do sprostania trudnościom, ograniczone zasoby oraz brak dostępu do nowych źródeł energii mogą zmusić Naddniestrze do szukania alternatywnych rozwiązań.

Istnieje wiele możliwych scenariuszy, które mogą wykształcić się w tym kontekście, z których trzy najbardziej prawdopodobne to: utrzymanie istniejącego reżimu po wznowieniu dostaw gazu z Rosji, przejście pod wpływ Mołdawii w wyniku całkowitego wstrzymania dostaw oraz pozostanie w absolutnej izolacji ze względu na brak wsparcia od Rosji i Mołdawii.

W najbardziej prawdopodobnym pierwszym scenariuszu, według byłego ministra energetyki Mołdawii Wiktora Parlikowa, Rosja mogłaby wznowić dostawy gazu do Naddniestrza przez gazociąg transbałkański na poziomie 2,5–3,5 mln m³ dziennie. Taka ilość pozwoliłaby na minimalne funkcjonowanie infrastruktury regionu, zapewniając podstawowe potrzeby energetyczne. Niemniej jednak, według szefa ministerstwa rozwoju gospodarczego Naddniestrza Sergieja Obolonika, jeżeli problem z dostawami gazu nie zostanie rozwiązany wkrótce, może dojść do nieodwracalnych zmian, które sprawią, że przedsiębiorstwa stracą możliwość wznowienia działalności.

Drugim scenariuszem jest całkowite zaprzestanie dostaw gazu. W takim przypadku, według Wiktora Parlikowa, brak dostaw gazu z Rosji przez długi czas mógłby doprowadzić do całkowitej katastrofy energetycznej, której region nie byłby w stanie przezwyciężyć bez zewnętrznej pomocy. W takim przypadku, potrzebne byłyby wsparcie i zasoby z innych państw, co mogłoby zmusić Naddniestrze do poszukiwania nowych sojuszy. 

Jednakże, jak zauważył Aleksander Flencja, były wicepremier Mołdawii ds. reintegracji, gdyby Mołdawia zdecydowała się na zapewnienie energii dla Naddniestrza, mogłoby to prowadzić do dążenia przejęcia pełnej kontroli nad regionem.

Trzeci scenariusz przewiduje rezygnację Mołdawii z dalszego zaangażowania w sprawy Naddniestrza. Zgodnie z opinią Aleksandra Flencji, jeśli niemożliwe byłoby przejęcie pełni władzy w regionie, Mołdawia mogłaby zdecydować się na ograniczenie swoich działań, koncentrując się na zapewnieniu stabilności na kontrolowanym terytorium, pozostawiając Naddniestrze samodzielnie stawić czoła kryzysowi. Niemniej jednak, ze względu na aktywną reakcję Unii Europejskiej i OBWE na kryzys, ta opcja wydaje się być najmniej prawdopodobna.

Podsumowanie

Kryzys energetyczny w Naddniestrzu, wywołany wstrzymaniem dostaw rosyjskiego gazu, może stanowić punkt zwrotny w historii tego prorosyjskiego regionu. Nieuznane państwo, które przez wiele lat było uzależnione od rosyjskiego wsparcia energetycznego, teraz zmaga się z brakiem surowców niezbędnych do zapewnienia podstawowych usług. W obliczu kryzysu, każdy z trzech przedstawionych scenariuszy niesie ze sobą istotne konsekwencje polityczne i gospodarcze, zarówno dla Naddniestrza, jak i dla Mołdawii. Z jednej strony, scenariusz dalszego funkcjonowania jako prorosyjskiego bastionu jest możliwy, o ile strona rosyjska utrzyma wsparcie finansowe i energetyczne dla regionu. Z drugiej strony, trudności związane z brakiem skutecznych alternatyw mogą skłonić władze Naddniestrza do poszukiwania kompromisu z Kiszyniowem. 

Reakcje państw sąsiednich, w tym Mołdawii i Ukrainy, a także działania Unii Europejskiej i OBWE, wskazują na możliwość podjęcia starań mających na celu złagodzenie skutków kryzysu i poszukiwanie innych rozwiązań. W obecnych warunkach kluczowe będą decyzje podejmowane zarówno przez Mołdawię, jak i przez Rosję, które mogą zdeterminować przyszłość regionu.

Źródła:

[1] Edwards C., Chernova A., A Russia-backed sliver of Moldova is fast running out of energy. Here’s what to know, CNN World, 10.01.2025, https://edition.cnn.com/2025/01/10/europe/transnistria-energy-crisis-moldova-russia-explainer-intl/index.html  [dostęp: 12.01.2025].
[2] Gavin G., Jack V., EU to pro-Russian Moldovan separatists: Just take the gas, Politico, 7.01.2025, https://www.politico.eu/article/eu-russia-moldova-separatists-gas-oil-gazprom-european-market/ [dostęp: 14.01.2025].
[3] Kowalczyk M., Gospodarka Naddniestrza jako przykład funkcjonowania separatystycznego obszaru ekonomicznego, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2025.
[4] Łomanowski A., Bez ciepłej wody i prądu. Moskwa uderza w swojego sojusznika, Rzeczpospolita 01.01.2025, https://www.rp.pl/polityka/art41636251-bez-cieplej-wody-i-pradu-moskwa-uderza-w-swojego-sojusznika  [dostęp: 12.01.2025].
[5] Mołdawia: z powodu odcięcia rosyjskiego gazu Naddniestrze wprowadza przerwy w dostawach prądu, Radio Maryja, 03.01.2025, https://www.radiomaryja.pl/informacje/moldawia-z-powodu-odciecia-rosyjskiego-gazu-naddniestrze-wprowadza-przerwy-w-dostawach-pradu/ [dostęp: 07.01.2025].
[6] Oficjalna wiadomość Dorina Receana w z dnia 28 grudnia 2024 roku w sprawie wstrzymania tranzytu rosyjskiego gazu, https://www.facebook.com/recean.md/posts/pfbid02dj5fdCu8VtYzpybDEzXgnbdPHqB2PvTT6TPvFCgWJmEWsUAkPHumgscps61KuFmXl [dostęp: 07.01.2025].
[7] Oficjalna wiadomość Prezydenta Ukrainy Wołodymira Zełeńskiego z dnia 1 stycznia 2025 roku w sprawie wstrzymania tranzytu rosyjskiego gazu, https://t.me/V_Zelenskiy_official/12885 [dostęp: 07.01.2025].
[8] Palczewska M., Współczesne problemy i wyzwania Naddniestrza, Rocznik Bezpieczeństwa Morskiego, XVIII, https://doi.org/10.5604/01.3001.0054.8288.
[9]Pavliuk O., Kizilov Y., Zelenskyy agrees with Moldovan President Sandu to jointly address energy crisis in Transnistria, 8.01.2025, https://www.pravda.com.ua/eng/news/2025/01/8/7492636/ [dostęp: 14.01.2025].
[10] Rainsford S., Moldova faces energy crisis as flow of Russian gas ends, BBC 01.01.2025, https://www.bbc.com/news/articles/cy8ymx50kz8o [dostęp: 14.01.2025].
[11] We Must Not Waste a Single Day – We Must Put Pressure on Moscow, We Must Force Russia into Peace – Address by the President, 8.01.2025, Official website of the President of  Ukraine, https://www.president.gov.ua/en/news/zhodnogo-dnya-ne-mozhna-vtrachati-treba-tisnuti-na-moskvu-tr-95325 [dostęp: 14.01.2025].
[12] З 1 січня 2025 року українська ГТС працює без транзиту російського газу [Z 1 stycznia 2025 roku ukraiński system transportu gazu działa bez tranzytu rosyjskiego gazu], Operator GTS Ukrainy, 01.01.2025, https://tsoua.com/news/z-1-sichnya-2025-roku-ukrayinska-gts-praczyuye-bez-tranzytu-rosijskogo-gazu/,  [dostęp: 07.01.2025].
[13] Об уведомлении в адрес АО «Молдовагаз» [W sprawie powiadomienia spółki „Moldovagaz”], Gazprom, 28.12.2024, https://t.me/gazprom/1818 [dostęp: 07.01.2025].
[14] Транзит російського газу зупинено [Tranzyt rosyjskiego gazu wstrzymany], Ministerstwo Energetyki Ukrainy, 01.01.2025, https://t.me/energyofukraine/3464 [dostęp: 07.01.2025].