Państwo, a mówiąc ściślej panujący w nim reżim polityczny określa cel i ramy działania systemy medialnego. System medialny jest to „zbiór układów strukturalnych i finansowych, limitowanych przez specyficzne, prawne i instytucjonalne czynniki, które obejmują problem własności, dostępu do mediów, kontroli środków przekazu i politycznych ograniczeń”.

Autor: Dawid Odrobiński

Autorzy Czterech Teorii Prasy, czyli Siebert F. S., Peterson T., Schramm W. wyróżniają cztery modele systemów medialnych. Model Komunistyczny (Totalitarny), Autorytarny, Liberalny oraz Model Społecznej Odpowiedzialności. W każdym z nich mediom przypisana jest inna rola oraz różne środowiska, w których te media funkcjonują. W modelu liberalnym rolę mediów możemy utożsamić z pojęciem „czwartej władzy”, gdzie ich zadaniem jest kontrola rządzących. Najczęściej są one w rękach prywatnych, a co istotniejsze funkcjonować mogą tylko w warunkach pluralizmu politycznego z pełnym poszanowaniem wartości demokratycznych. W modelu społecznej odpowiedzialności celem mediów jest tworzenie podłoża pod debatę publiczną dotyczącą kwestii istotnych społecznie. Warto zauważyć, że media w modelu liberalnym w większym stopniu są zależne od woli podmiotu ich finansującego, oraz jego partykularnych interesów.

Ze względu na to, że niniejszy artykuł dotyczy problematyki mediów w Federacji Rosyjskiej, skupić należy się na dwóch pozostałych modelach, czyli autorytarnym i totalitarnym. Rola mediów w pierwszym przypadku polega na służeniu władzy, do której te media albo bezpośrednio należą, albo są w znacznym stopniu zależne czy to politycznie, czy finansowo. Istotą ich działalności w modelu autorytarnym jest wspieranie partii władzy oraz wywodzących się z niej oficjeli. W tych warunkach dopuszcza się istnienie niezależnych środków masowego przekazu, lecz ich pole manewru ograniczane jest za pomocą narzędzi legislacyjnych, administracyjnych, finansowych oraz nawet kryminalnych. Główny przekaz medialny jest ujednolicony, a ten inny od oficjalnego trafia najczęściej do niszy odbiorców. W przeciwieństwie do modelu autorytarnego, w modelu totalitarnym nie ma nawet tej skromnej przestrzeni na działalność mediów niebędących zależnymi od państwa, pluralizm mediów i ich przekazu postrzegany jest w pełni jako zagrożenie dla ośrodka władzy. Rola mediów sprowadza się do działań propagandowych oraz dezinformacyjnych, skierowanych w głównej mierze do krajowych odbiorców, ale istnieją również specjalne przekazy przeznaczone dla zagranicznych społeczeństw i decydentów. Celem jest utrzymać społeczne poparcie dla rządzącej elity poprzez wpływanie na percepcje obywateli. W tym scentralizowanym modelu elity zarówno polityczne, biznesowe, jak i medialne są spętane licznymi powiązaniami najczęściej natury finansowej i politycznej.

Teza, jaką stawiam w tym artykule, brzmi: Rosja od 24.02.2022 roku dokonała transformacji systemu medialnego, zmieniając jego charakterystykę z modelu autorytarnego na model totalitarny. Celem tej pracy jest analiza wydarzeń, które odegrały znaczącą rolę w ewolucji rosyjskiego systemu medialnego.

Infrastruktura pod transformację

Kreowanie systemu medialnego, spełniającego warunki modelu autorytarnego rozpoczęło się w Rosji od momentu objęcia urzędu prezydenta FR przez Władimira Putina w 2000 roku. Tzw.“era jelcynowska” pozostawiła w spadku wielu oligarchów, niekoniecznie przychylnych nowej elicie, lecz posiadających własne środki masowego przekazu, które z racji uzależnienia finansowego służyły do lobbowania za interesem swoich właścicieli. Wraz z objęciem urzędu prezydenta przez Władimira Putina, rozpoczęła się konsolidacja władzy w rękach państwa, a jedną z metod, które użyto do tego celu okazało się zwalczanie ośrodków wpływających na władzę, które niekoniecznie podzielały ich wizję państwa. Jako pierwsi pod kremlowski topór trafili właściciele wielkich holdingów, tu przykładem może być choćby słynna sytuacja Władimira Gusińskiego, który z perspektywą utraty wolności za domniemaną defraudację zmuszony był sprzedać swój Media-Most Holding podmiotowi Gazprom-Media należącemu do Koncernu Gazprom, w którym większość udziałów posiada państwo rosyjskie.  Narzędzie, jakim jest przejęcie przez państwo niezależnych mediów, zostało użyte jeszcze wielokrotnie, a kolejnym przykładem może być przejęcie Echa Moskwy również przez Gazprom Media czy Kommiersanta przez bliskiego władzy oligarchę Aliszera Usmanowa.

Innym narzędziem stosowanym przez władzę były działania o charakterze kryminalnym. Państwowe ośrodki informacyjne od lat stosują nagonkę na niezależne ośrodki oraz dziennikarzy określając ich zdrajcami. Stymulowanie nienawiści w społeczeństwie czego skutkiem mogą być ataki na dziennikarzy, przykładem tutaj jest atak w 2022 roku na noblistę Dmitrija Muratowa, który został oblany farbą. Warte odnotowania jest to, że jest on założycielem i redaktorem niezależnej od władz „Nowej Gazety”. Historia Rosji zna też o wiele bardziej mroczne wydarzenia, a mowa tutaj o zabójstwach dziennikarzy badających obszary, gdzie władze rosyjskie dopuszczały się nadużyć. Najbardziej znanymi przypadkami są wciąż niewyjaśnione morderstwo Anny Politkowskiej, krytycznej wobec władzy dziennikarki, badającej kryminalne działania elit kremlowskich oraz Anastazji Baburowej i Stanisława Markiełowa. Oboje zostali zastrzeleni w tym samym czasie, oboje zajmowali się dziennikarstwem śledczym. Osławione są również wszelkiego rodzaju „wypadki” śmiertelne, polegające na „niefortunnych zdarzeniach”. Iwan Safronow, długoletni redaktor Kommiersanta stał się właśnie ofiarą takiego „nieszczęśliwego splotu wydarzeń”. Zajmował się on nadużyciami władzy w wojsku. Podobnych incydentów w Rosji było więcej, jest to jeden z wielu powodów, dlaczego wg. międzynarodowej organizacji pozarządowej „Reporterzy bez granic”, która sporządza indeks wolności mediów, nieprzerwanie od swojego powstania w 2002 roku plasuje Rosję na ostatnich miejscach. Terror skierowany w to środowisko skutkuje pojawieniem się pewnego rodzaju autocenzury. Zastraszeni dziennikarze w obawie o swoje życie rezygnują z poruszania tematów korupcji władzy czy łamania przez nią praw obywatelskich. Implikuje to pojawieniem się nieformalnej cenzury, która pozwala czuć się władzy absolutnie bezkarną.

W mojej ocenie najbardziej znaczącym narzędziem do stworzenia infrastruktury do transformacji z autorytarnego modelu w model totalitarny odegrała legislacja. Intensyfikacja stanowienia prawa ograniczającego swobodę i utrudniającego działalność niezależnym mediom nastąpiła zaraz po wyborach prezydenckich w 2012 roku. Wydarzeniem, które na to najbardziej wpłynęło były skierowane we Władimira Putina protesty na Placu Błotnym między 2011 a 2012 rokiem. Były one czynnikiem przywracającym dawną traumę zapoczątkowaną przez Pomarańczową rewolucję w Ukrainie. Widmo kolejnej tzw. kolorowej rewolucji w Rosji spowodowało zaostrzenie polityki Kremla. Następuje ponowne mobilizowanie społeczeństwa wokół idei rosyjskich odwołujących się do prawosławia i mocarstwowego dziedzictwa Rosji. Kontynuowana też jest narrację mającą rodzić przeświadczenia w rosyjskim społeczeństwie, że zachód jest „zgniłym”, by zredukować jego rzeczywistą atrakcyjność wśród obywateli. Celem staje się również ograniczenia wpływu zachodnich idei, które niewątpliwie stymulują oddolne protesty i mobilizują społeczeństwo do aktywnego sprzeciwu wobec jawnych naruszeń prawa.

Pod hasłem ochrony „bezpieczeństwa” i „suwerenności” przed wrogimi wpływami obcych państw w życie wchodzi szereg aktów prawnych, mających tworzyć iluzję legalizmu. W rzeczywistości skierowane są przeciw krytycznym w stosunku do władzy mediom. Ustawa o „Zagranicznych agentach” wprowadzona pierwotnie w 2012 roku określa, że każda zarejestrowana organizacja, a po licznych poprawkach także media oraz osoby prywatne otrzymują status „zagranicznego agenta” jeśli znajdują się pod „obcym wpływem” rozumianym jako otrzymywanie wszelkiego rodzaju pomocy czy to finansowej, czy technicznej od zagranicznych podmiotów. Oprócz stygmatyzacji objętych tym statusem jednostek, należy zauważyć, że inny pożądany przez władzę efekt polega na zerwaniu kontaktów z zagranicznymi partnerami przez media, indywidualności i organizacją w obawie przed otrzymaniem tego statusu. Agentami nie zostają tylko te podmioty, które otrzymują wsparcie od obcych państw, fundacji czy firm, ale także te, które otrzymują wsparcie od organizacji międzynarodowych zajmujących się np. ochroną praw człowieka. Po otrzymaniu takiego statusu osoba staje się w praktyce wykluczona z życia publicznego. Odebrana zostaje jej zdolność np. do zajmowania publicznych stanowisk czy bycia członkami komisji wyborczych. Jest to zdecydowany krok w celu ograniczania niekontrolowanego przez władze sektora aktywnego społecznie, gdyż społeczeństwo obywatelskie w percepcji władzy to stan niepożądany. Ciekawe wydaje się, że takimi statusami zostają objęte również ośrodki badawcze takie jak „Centrum Lewady” czy „Stowarzyszenie Memoriał”, które zostało zlikwidowane po nakazie sądu w 2022 roku.

We wrześniu 2014 roku została przyjęta ustawa nakazująca, by w strukturze własności mediów udział akcjonariuszy zagranicznych wynosił maksymalnie 20 proc. Ustawa ta weszła ostatecznie w życie w 2017 roku, powodując, że media będące we własności zagranicznej musiały albo zaprzestać działalność na rynku rosyjskim, albo odsprzedać 80 proc. udziałów rosyjskim podmiotom. Co więcej, rosyjskie podmioty zarejestrowane w tzw. rajach podatkowych, zostały obligowane do powrotu do Rosji, co ma na celu zwiększenie nad nimi kontroli przez Kreml. W podobnym momencie w życie wchodzi ustawa zakazująca reklam w płatnych stacjach telewizyjnych, jest to skierowane do stacji takich jak np. Telewizja Dożd’, która finansowana jest w pełni przez swoich subskrybentów, a umożliwienie jej wyświetlania reklam w sposób zdecydowany uderza w jej sytuację finansową, zmuszając do szukania środków w innych źródłach.

W 2015 roku do całego zestawu ustaw wymierzonych w trzeci sektor, media oraz ośrodki badawcze dołącza ustawa o „Niepożądanych organizacjach”. Celem tej ustawy było stworzenie prawnych podstaw na usuwanie z życia publicznego zagranicznych organizacji uznanych przez władzę za „zagrażające ustrojowi konstytucyjnemu Rosji lub obronności i bezpieczeństwu państwa”. Odpowiedzialności karnej podlegają również osoby współpracujące z organizacjami uznanymi za „niepożądane”.

Runet

Runet, czyli rosyjskojęzyczna część Internetu również znalazła się w podobnej sytuacji co media tradycyjne i trzeci sektor. Ogromny potencjał tego medium do oddolnej mobilizacji ludzi, rozpowszechniania informacji o nadużyciach władzy czy jako narzędzia do pozyskiwania alternatywnych informacji i nieskrępowanej komunikacji, odbierane jest przez władzę jako potencjalne zagrożenie. Niemniej jednak, regulowanie Runetu wydaje się o wiele bardziej wymagającym wyzwaniem ze względów technicznych. Nie sprawia to jednak, że władza zamierza zignorować istnienie tego źródła informacji, gdyż jak pokazują badania Centrum Lewady z 2022 roku, coraz więcej Rosjan czerpie informacje o kraju i świecie z Internetu, dzieje się to kosztem telewizji, która jednak wciąż jest pierwszy źródłem informacji dla Rosjan. Wśród najpopularniejszych portali społecznościowych używanych przez Rosjan możemy wymienić Vkontakte, Youtube (wciąż niezablokowany) oraz Odnoklassniki, dalej Tiktok i Instagram.

Absolutnie fundamentalnym dokumentem opisującym sposób cele rosyjskiej polityki względem tego rodzaju mediów jest „Strategia rozwoju społeczeństwa informacyjnego na lata 2017–2030”, w której mowa m.in. o zlikwidowaniu anonimowości w sieci, dużej roli rosyjskich wartości tradycjonalistycznych, a wszystko to jest tłumaczone „suwerennym prawem” kraju do samodzielnego ustalania reguł funkcjonowania w sieci. Sam Internet w percepcji Kremla traktowany jest jako czynnik mogący budzić niepokoje społeczne, które będą zaburzać stabilność wewnętrzną. Strategia ta podtrzymuje rozszerzanie nieformalnej cenzury w Rosji. Centralizacja dotyczy również Internetu, a rosyjskie władze nie odrzucają możliwości zbudowania zdolności odcięcia Runetu od serwerów zagranicznych, co spowoduje odseparowanie Rosjan od resztek alternatywnego przekazu. Wynika to z przyjętej w 2019 roku ustawy o tzw. „Suwerennym Internecie”. Utworzony w 2008 roku rosyjski regulator oraz cenzor środków masowego przekazu, czyli Roskomnadzor uzyskał na mocy tej ustawy zdolności techniczne regulowania Runetu, za sprawą wymogu instalowania przez operatorów specjalnych programów dających władzy możliwości regulowania prędkości przesyłanych materiałów na portalach społecznościowych. Warty odnotowania jest ogromny udział państwa rosyjskiego w sektorze zasobów internetowych (mediów, informacji oraz produkcji materiałów rozrywkowych), przed wojną wynosił on 49 proc. Po wybuchu wojny i licznych sankcjach, które spowodowały wyjście z rosyjskiego rynku zagranicznych podmiotów, procent ten wzrósł. Lukę po mediach zablokowanych za sprawą rozwiązań legislacyjnych oraz tych, które same zdecydowały się zakończyć lub zawiesić działalność zastąpiły podmioty rosyjskie spełniające warunki, czyli m.in. opieranie się w konkretnych, newralgicznych dla państwa tematach tylko na oficjalnych źródłach państwowych.

Moment transformacji

Opisane do tej pory działania wpisywały się w autorytarny model organizacji systemu mediów, gdzie mimo licznych utrudnień mogły funkcjonować niekontrolowane przez władze środki masowego przekazu. Po rozpoczęciu inwazji rosyjskiej na Ukrainę proces „ujednolicania” przekazu medialnego nabrał bezprecedensowego w nowoczesnej historii Rosji tempa. Ryzyko niestabilności wewnętrznej spowodowanych protestami społecznymi skłoniły Kreml do totalizacji środków masowego przekazu. Oznacza to, że w Rosji nie mogą istnieć inne media niż te służące władzy. Zintensyfikowany został przekaz propagandowy, czyli jedyny, jaki w Rosji oficjalnie pozostał. Frapującym zjawiskiem jest pojawienie się tzw. turbopatriotów, czyli ruchu społecznego wspierającego wysiłki armii rosyjskiej. Aktywiści utożsamiający się z tym nieformalnym ruchem organizują zbiórki pomocowe dla żołnierzy rosyjskich czy dostarczają różnego rodzaju ekwipunek na front, od podstawowych rzeczy po bardziej kosztowne bezzałogowce. Wątpliwe jest, by władza zainicjowała pojawienie się tego rodzaju aktywizmu, niemniej jednak sam fakt ich istnienia pozwala zakładać, że w perspektywie władzy nie są zagrożeniem, mimo pojawiającej się u nich krytyki niektórych struktur siłowych.

Wraz z wojną kinetyczną rozpoczęła się wojna informacyjna, której celem jest przekonanie i utwierdzanie rosyjskiego społeczeństwa o słuszności podjętych przez władzę decyzji. Wprowadzone wtedy w życie rosyjskie ustawodawstwo stworzyło warunki absolutnie niespełniające podstawowych wymagań do funkcjonowania dla wolnych od władzy środków masowego przekazu. Swoje funkcjonowanie w Rosji zawiesiło lub zakończyło wiele alternatywnych dla władzy źródeł informacji takich jak „Nowa Gazeta” „Echo Moskwy” czy portal informacyjny „Meduza”, który na podstawie prawa o niepożądanych organizacjach został za takową organizację uznany. Wiele z nich kontynuuje swoją działalność za granicą jak np. „Echo Moskwy” czy Telewizja „Dożd”, lecz ich wypływ w Rosji drastycznie zmalał.

Nowa rzeczywistość uderza także w organizacje pozarządowe oraz indywidualnych twórców, a władze ustanawiając kary do 15 lat pozbawienia wolności za rozpowszechnianie tzw. fake newsów, które dotyczą armii rosyjskiej, skutecznie ograniczają inny przekaz, dopuszczając tylko ten bazujący na oficjalnych źródłach. Również sfera Internetu została mocno dotknięta „wojną informacyjną”. Rosji został ograniczony dostęp do wielu zachodnich mediów społecznościowych takich jak Facebook czy Instagram, przy jednoczesnym zachęcaniu Rosjan do korzystania z rosyjskich ekwiwalentów takich jak portal Vkontakte lub wyszukiwarka Yandex.

Podsumowanie

Nawet po zakończeniu wojny nie możemy w mojej opinii liczyć na odejście Rosji od tego modelu funkcjonowania mediów. Uważam, że sytuacja nie wróci do stanu sprzed 24.02.2022, a proces opisany powyżej będzie się pogłębiać. Izolacja informacyjna społeczeństwa rosyjskiego, które jest poddawane ciągłemu oddziaływaniu propagandy, budującej w nim poczucie krzywdy i zagrożenia przez NATO ma kolosalne znaczenie. Już teraz możemy obserwować wzrost militarystycznej retoryki, w sposób wręcz nachalny skierowanej do najmłodszych Rosjan. Od początku inwazji rosyjskiej możemy zauważyć wysiłki władzy skierowane w wychowywanie dzieci w „patriotycznym duchu”. Z racji braku alternatywnego przekazu oraz opisanych wyżej wysiłków władzy, w Rosji wychowuje się pokolenie, które przez cały swój proces socjalizacji obcować będzie z retoryką tłumaczącą w korzystny dla siebie sposób jak wygląda świat. Niemniej jednak władza ma jeszcze pewne pole do zwiększenia swojej kontroli, ale już w ramach modelu totalitarnego. Mowa tu o internecie i realizowaniu działań mających na celu znaczną izolację jego „rosyjskiej części” od tej zewnętrznej.