Porozumienie z Bougival, zawarte w nocy z 11 na 12 lipca 2025 roku między władzami Francji a osiemnastoma liderami nowokaledońskich ugrupowań politycznych, reprezentującymi zarówno idee niepodległości Nowej Kaledonii, jak i utrzymania zależności od Francji, zostało nazwane przez Emmanuela Macrona historycznym. Porozumienie to otwiera nowy rozdział w relacjach Paryża z tym zamorskim terytorium położonym na południowym Pacyfiku. 

Nowa Kaledonia od dekad stanowi przestrzeń ostrych napięć między dążeniami niepodległościowymi rdzennych Kanaków (stanowiących 45% ogółu ludności) a lojalistycznymi postawami ludności napływowej pochodzenia europejskiego, polinezyjskiego, japońskiego i australijskiego oraz interesami Francji. Na mocy Porozumienia z Bougival Nowa Kaledonia uzyska unikalny status „Państwa Kaledonii w ramach Republiki Francuskiej”. W tekście Porozumienia ani razu nie pojawia się pojęcie niepodległości. Dokument ten jest jednak traktowany jako istotny krok na drodze do samostanowienia Nowej Kaledonii.     

Analiz ta ma na celu ukazanie znaczenia lipcowego Porozumienia zarówno w wymiarze historyczno-tożsamościowym, jak i prawnym, a także podejmuje próbę uzyskania odpowiedzi na pytanie, czy Nowa Kaledonia może stać się laboratorium alternatywnego modelu państwowości zarówno w Europie, jak i poza nią.  

Autor: Olivier Kopciewicz 

Nowa Kaledonia jako francuska wspólnota zamorska sui generis 

Nowa Kaledonia jest terytorium złożonym z kilkudziesięciu wysp i wysepek, leżącym w Melanezji w południowo-zachodniej części Pacyfiku. Jest położona w odległości 1200 km na wschód od Australii i na północ od Nowej Zelandii. Głównymi wyspami Nowej Kaledonii są Grande Terre, Wyspa Sosen, Archipelag Belep oraz Wyspy Lojalności. Grande Terre jest największą i najbardziej zaludnioną wyspą – zamieszkuje ją 70% ludności Nowej Kaledonii. Na Grande Terre znajduje się również stolica Nowej Kaledonii – miasto Nouméa. 

Wyspa otoczona jest największą na świecie rafą koralową, tworzącą lagunę wpisaną na listę światowego dziedzictwa UNESCO. W skład Nowej Kaledonii wchodzą też liczne mniejsze, zamieszkałe i niezamieszkałe, wyspy i atole.  

Formalnie Nowa Kaledonia ma status specjalnej wspólnoty zamorskiej (collectivité sui generis). Posiada własny parlament i rząd lokalny, ale wciąż podlega zwierzchnictwu Francji jako terytorium skolonizowane. Podobny status wspólnot zamorskich Francji na Pacyfiku posiadają wyspy Wallis i Futuna, Polinezja Francuska (118 wysp) oraz Wyspa Clippertona.  Terytoria zamorskie Francji nie należą do Unii Europejskiej ani nie są częścią strefy Schengen.

Kontekst historyczno-tożsamościowy

W celu pełnego zrozumienia znaczenia lipcowego Porozumienia, konieczne jest cofnięcie się do historii francuskiego kolonializmu w rejonie południowego Pacyfiku. Archipelag w czasach przedkolonialnych był zamieszkiwany przez Kanaków. Pierwszym Europejczykiem, który dotarł na wyspy, był James Cook, nadając im nazwę Nowa Kaledonia (w 1774 roku). W połowie XIX wieku Francja poszukiwała nowych baz na Pacyfiku, aby równoważyć wpływy brytyjskie w Australii i Nowej Zelandii. Archipelag miał korzystne położenie z punktu widzenia działań francuskiej floty. 

Nowa Kaledonia została zdobyta jako kolonia w 1853 roku. Admirał Febvrier-Despointes oficjalnie ogłosił zajęcie wysp w imieniu Napoleona III bez konfrontacji militarnej. Kanakowie tolerowali obecność Francuzów, ponieważ była ona ograniczona do nielicznych punktów osadniczych. 

Od 1864 roku Francuzi zaczęli intensyfikować osadnictwo w Nowej Kaledonii. Założyli tam również kolonię karną, do której zsyłali tysiące więźniów. Kanakowie byli wysiedlani do rezerwatów, zmuszani do niewolniczej pracy w kopalniach i hutach niklu, tracili ziemię na rzecz nowoprzybyłych Francuzów, co prowadziło do buntów i powstań. Najważniejszymi były powstania w 1878 roku i 1917 roku. Były one brutalnie tłumione. Ograniczenia i dyskryminujące prawa wobec Kanaków (Code de l’indigénat) utrzymywano także w XX wieku. 

Po II wojnie światowej Nowa Kaledonia stała się terytorium zamorskim Francji. Mieszkańcy archipelagu otrzymali francuskie obywatelstwo, stopniowo zrównano prawa Kanaków i ludności pochodzenia europejskiego, w tym prawa wyborcze. W latach 80. XX wieku nastąpiło kulturowe przebudzenie rdzennych mieszkańców archipelagu, którzy dążyli do niepodległości i sprzeciwiali się politycznej oraz ekonomicznej marginalizacji. 

Porozumienie z Nouméa podpisane w 1998 roku spowodowało stopniowy transfer kompetencji decyzyjnych z metropolitalnej Francji do władz lokalnych, powołując tym samym do życia instytucje afirmujące rdzenne tradycje i modele sprawowania władzy (Senat Kanaków) oraz zasadę „suwerenności dzielonej”. Porozumienie z Nouméa przewidywało też organizację trzech referendów niepodległościowych w Nowej Kaledonii – w 2018, 2020 i 2021 roku. Jednak ich wyniki przesądziły o utrzymaniu więzi z Francją, a ostatnie – zbojkotowane przez stronę niepodległościową – pokazało ograniczoną legitymację dla proponowanych rozwiązań.

Czynnikiem eskalującym napięcia okazała się propozycja reformy prawa wyborczego z 2024 roku, która przewidywała poszerzenie elektoratu o „długoterminowych rezydentów” wywodzących się spoza rdzennych społeczności. Zaproponowane rozwiązanie doprowadziłoby do wzrostu elektoratu opozycji o 14%, będącego przeciwko rozluźnieniu relacji z Francją. Kanacy odpowiedzieli gwałtownymi protestami, w wyniku których życie straciło 13 osób – w odpowiedzi na te wydarzenia władze wprowadziły stan wyjątkowy, a straty ekonomiczne oszacowano na blisko 2 miliardy euro.

Czy Francja wspiera dążenia niepodległościowe Nowej Kaledonii? 

Francja nie wspiera dążeń niepodległościowych Nowej Kaledonii z powodów geopolitycznych, strategicznych, gospodarczych i militarnych. Utrzymanie tego terytorium – podobnie jak innych departamentów i wspólnot zamorskich – pozwala Francji zachować status globalnego mocarstwa, aktywnego politycznie i militarnie na arenie międzynarodowej.

Gospodarka Nowej Kaledonii jest silnie powiązana z rynkiem francuskim i inwestycjami metropolii, przede wszystkim dzięki jednemu z największych na świecie złóż niklu (ok. 10% światowych zasobów) oraz znaczących zasobów kobaltu. Surowce te mają ogromne znaczenie w kontekście transformacji energetycznej i rozwoju nowych technologii.

Francja posiada również rozległą wyłączną strefę ekonomiczną na Pacyfiku, której znaczną część tworzy obszar wokół Nowej Kaledonii. Wynosi on ponad 11 milionów km², co nadaje Francji status posiadacza drugiej co do wielkości strefy morskiej na świecie (po Stanach Zjednoczonych). Jest to czynnik strategiczny, szczególnie istotny wobec rosnących wpływów Chin w regionie południowego Pacyfiku.

Z punktu widzenia militarnego Nowa Kaledonia jest jednym z kluczowych elementów francuskiej obecności w tym regionie. Na archipelagu stacjonują siły zbrojne Francji, w skład których wchodzą jednostki lądowe, lotnicze i morskie. Francja utrzymuje bazę marynarki wojennej w mieście Nouméa, lotnictwo transportowe i patrolowe oraz siły zdolne do prowadzenia operacji humanitarnych i wojskowych. Francja podejmuje współpracę wojskową z sojusznikami, takimi jak Australia, Nowa Zelandia czy Stany Zjednoczone oraz równoważy ekspansję militarną i gospodarczą Chin w regionie. 

Równocześnie Francja inwestuje znaczne środki w utrzymanie wysokiego poziomu życia w Nowej Kaledonii poprzez finansowanie systemu socjalnego, edukacyjnego czy ochrony zdrowia. Sprawia to, że wielu mieszkańców – zwłaszcza pochodzenia europejskiego – obawia się, iż uzyskanie niepodległości mogłoby doprowadzić do pogorszenia warunków życia i kryzysu gospodarczego.

„Fundament nowego partnerstwa”  

Porozumienie z Bougival można interpretować jako formę kompromisu, który z jednej strony zabezpiecza integralność terytorialną Republiki Francuskiej, z drugiej natomiast otwiera przestrzeń dla realizacji aspiracji niepodległościowych Kanaków. Prezydent Emmanuel Macron określił je mianem „fundamentu nowego partnerstwa”, wskazując na jego znaczenie dla utrzymania stabilności politycznej oraz równowagi kulturowej.

W wymiarze instytucjonalnym Porozumienie utrzymuje sytuację asymetrycznej autonomii – model, który umożliwia zachowanie formalnych więzi z państwem centralnym przy równoczesnym wzmacnianiu podmiotowości politycznej i kulturowej społeczności rdzennych.

Oprócz zapowiedzi powstania Państwa Nowej Kaledonii będącego jednostką administracyjną w ramach Republiki Francuskiej, treść Porozumienia z Bougival gwarantuje wprowadzenie obywatelstwa nowokaledońskiego równoległego do obywatelstwa francuskiego. Porozumienie odnosi się też do stopniowego przekazania władzom Nowej Kaledonii kompetencji w dziedzinie polityki zagranicznej, społecznej i edukacyjnej. W wyłącznej gestii Francji pozostaną obszary obronności, wymiar sprawiedliwości, bezpieczeństwo i polityka monetarna.  Mieszkańcom zagwarantowano także zwiększenie politycznej reprezentacji południowej prowincji Nowej Kaledonii zamieszkiwanej przez rdzennych Kanaków oraz reformę składu lokalnego Kongresu.

Wymiar prawno-polityczny

Analizując rozwiązania zaproponowane w Porozumieniu z Bougival warto zwrócić uwagę na podwójne obywatelstwo mieszkańców Nowej Kaledonii. Można je traktować jako eksperyment prawny, w którym dochodzi do płynnego połączenia obywatelstwa państwa nadrzędnego z formą obywatelstwa kulturowego. Czy procesy te doprowadzą do powstania nowej formuły narodu obywatelskiego bez formalnej niepodległości?  

Konstrukcja ta może być eksplorowana w innych regionach świata, również w innych francuskich terytoriach zamorskich, w których silne aspiracje tożsamościowe spotykają się z ograniczeniami wynikającymi z logiki państwa unitarnego. Być może również Katalonia, Szkocja czy Korsyka w przyszłości zaimplementują podobne rozwiązania, które w pewnym stopniu złagodzą napięcia secesyjne, ale nie będą marginalizować odrębności kulturowo-politycznej obywateli i dążeń do jej afirmowania. 

Co dalej?

Choć Porozumienie z Bougival nie oznacza niepodległości, jego przyjęcie jest odczytywane jako krok w kierunku stopniowej emancypacji Nowej Kaledonii – przez Kanaków jest one traktowane jako usystematyzowana ścieżka ku samostanowieniu, a przez zwolenników status quo – za trudne „kulturowe ustępstwo” wobec Kanaków, które pozwala na zachowanie więzi z Francją w ramach „nowej autonomii”. Wiele zależeć będzie od złożonego i długotrwałego procesu legislacyjnego – decyzji francuskiego Zgromadzenia Narodowego, które musi przegłosować tę zmianę konstytucyjną większością kwalifikowaną, a następnie – od referendum w Nowej Kaledonii w 2026 roku. 

Z perspektywy prawno-politycznej przypadek Nowej Kaledonii może być postrzegany dwojako. Po pierwsze – jako manifestacja państwa w procesie dekolonizacji, które odwołuje się do demokratycznych procedur wykluczających niepodległość. Z drugiej strony, Nowa Kaledonia jest obszarem wyłaniania się asymetrycznej autonomii – unikalnej konstrukcji ustrojowej, która, w przeciwieństwie do modeli federalnych, instytucjonalizuje płynność i hybrydowość stanów prawnych – zależności i samostanowienia oraz autonomii i niepodległości. 

Przypadek tego pacyficznego archipelagu nie jest wyłącznie problemem polityki wewnętrznej Republiki Francuskiej, lecz istotnym wkładem w globalną debatę nad przyszłością państw narodowych, sytuacją polityczną i ustrojową małych państw (państw zależnych) oraz drogą realizacji niepodległościowych aspiracji w ustrojach zdecentralizowanych lub w sytuacji podporządkowania.  

Nowy kryzys 

W połowie sierpnia 2025 roku główny ruch niepodległościowy Nowej Kaledonii – Front Wyzwolenia Narodowego Kanaków i Socjalistów (FLNKS) odrzucił treść Porozumienia z Bougival, uznając je za sprzeczne z celami walki o niepodległość. Kanacy nie zgadzają się na      referendum 2026 roku i domagają się organizacji wyborów planowanych pierwotnie na 30 listopada 2025 roku. FLNKS przedstawił ambitny plan, zakładający uznanie kanackiego (kaledońskiego) obywatelstwa, przekazanie całkowitej kontroli nad polityką zagraniczną, obronną i polityką monetarną władzom Nowej Kaledonii, międzynarodowe uznanie państwowości Nowej Kaledonii oraz prawo zasiadania jej przedstawicieli w ONZ. Kanacy domagają się proklamowania niepodległości Nowej Kaledonii przed wyborami prezydenckimi we Francji w 2027 roku.            

Źródła:

[1] Baker, Kerryn. Independence, interdependence and flexible sovereignty in the small states of the Pacific. Small States & Territories 4, no. 2 (2021).
[2] Blaise, Severine, David, Carine & Prinsen, Gerard, Pour un réexamen des concepts de « décolonisation, indépendance et souveraineté » au prisme de l’expérience néocalédonienne. Journal de la Société des Océanistes, no. 155 (2022).
[3] Boulard, Florence, Lechene, Marine, & Kamblock, Lola. Across the Tropical Pacific Ocean: Reflections on the Future of Kanaky-New Caledonia, eTropic: Electronic Journal of Studies in the Tropics 24, no. 1 (2025).
[4] Chappell, David A. The Noumea Accord: Decolonization without Independence in New Caledonia? Pacific Affairs 72, no. 3 (1999).
[5] Chauchat, Louise et Roux, François. Nouvelle-Calédonie: quand la justice devient le bras armé du politique face à l’insurrection kanak pour son indépendance », La Lettre. La Revue du Syndicat des Avocats de France, 2024. < https://lesaf.org/la-lettre/octobre-2024/nouvelle-caledonie-quand-la-justice-devient-le-bras-arme-du-politique-face-a-linsurrection-kanak-pour-son-independance> dostęp: (24.08.2025r.).
[6] Connell, John. New Caledonia Or Kanaky?: The Political History of a French Colony. Canberra: Australian National University, 1987. 
[7] Connell, John. The 2020 New Caledonia Referendum: The Slow March to Independence. The Journal of Pacific History 56, no. 2 (2021).
[8] Dom, Evelyn A.M. Nowa Kaledonia będzie nowym „państwem”, ale pozostanie zależna od Francji, Euronews, 13.07.2025r.< https://pl.euronews.com/2025/07/13/nowa-kaledonia-bedzie-nowym-panstwem-ale-pozostanie-zalezna-od-francji> dostęp: (25.08.2025r.). 
[9] Dorocki, Sławomir, Brzegowy, Paweł. La Nouvelle-Calédonie – the overseas face of France…. Impact of the colonial era on the contemporary socio-economic situation of the archipelago, Annales Univeristatis Mariae Curie-Skłodowska 20, nr 1 (2013).
[10] Dziubińska Amanda, Niepewna przyszłość Nowej Kaledonii. Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, 2024.< https://www.pism.pl/publikacje/niepewna-przyszlosc-nowej-kaledonii>, dostęp: (15.08.2025r.).    
[11] Fisher, Denise. France in the South Pacific: Power and Politics. Canberra: Australian National University E-Press, 2013.
[12] Fisher, Denise. Uncertainty in New Caledonia. The Interpreter 19.06.2023 r. <https://www.lowyinstitute.org/the-interpreter/uncertainty-new-caledonia> dostęp: (24.08.2025r). 
[13] Guilbert, Kieran. French bid to create state of New Caledonia rejected by pro-independence bloc, Euronews, 13.08.2025 r. <https://www.euronews.com/2025/08/13/french-bid-to-create-state-of-new-caledonia-rejected-by-pro-independence-bloc> dostęp: (25.08.2025r.).
[14] Kowasch, Matthias, Batterbury, Simon P.J. Geographies of New Caledonia-Kanaky. Environments, Politics and Cultures. Cham: Springer 2024.  
[15] Leblic, Isabelle. Kanak identity, new citizenship building and reconciliation. Journal de la Société des Océanistes, no.125 (2007).
[16] Mathieson, Andrew. Kanaky Indigenous alliance reject latest French deal for limited independence of New Caledonia, National Indigenous Times, 14.08. 2025 <https://nit.com.au/14-08-2025/19632/kanaky-indigenous-alliance-reject-latest-french-deal-for-limited-independence-of-new-caledonia>, dostęp: (25.08.2025r).  
[17] Parry, Richard Lloyd. New Caledonian independence activists reject deal with France, The Sunday Times, 13.07.2025 r.< https://www.thetimes.co.uk/article/new-caledonian-independence-activists-reject-deal-with-france-jcxbkdf5x> dostęp: (25.08.2025r.).
[18] Small, David. Education, colonisation and Kanak aspirations in New Caledonia: Historical contexts and contemporary challenges. Pacific Dynamics: Journal of Interdisciplinary Research 1, no. 2 (2017)
[19] Zhang, Denghua. Pacific Studies in China: Policies, Structure and Research’, Journal of Pacific History 55, no. 1 (2020).