Sport w XX wieku był jednym z istotnych narzędzi do kreowania polityki oraz jej propagandy, szczególnie w systemach autorytarnych oraz totalitarnych. W Związku Radzieckim miał za zadanie wewnętrznie mobilizować społeczeństwo, a także legitymizować władzę na terenach okupowanych. Sport na arenie międzynarodowej był wykorzystywany przede wszystkim jako środek do rywalizacji ideologicznej, a także jako narzędzie do budowania prestiżu państwa. W tym właśnie kontekście sport w republikach związkowych miał znaczenie szczególne, stając się niekiedy płaszczyzną do manifestowania swej odrębności, jak również do budowania tożsamości narodowej.
Autorka: Patrycja Karczewska (Rus)
Litwa jest doskonałym przykładem zjawiska, w którym to właśnie sport miał ogromny wpływ na budowanie1 odrębności od okupanta. Koszykówka, która w tym państwie uzyskała rangę dyscypliny narodowej, w warunkach sowieckiej okupacji stała się nie tylko popularną rozrywką, lecz przede wszystkim była nośnikiem aspiracji narodowych.
Celem artykułu jest ukazanie koszykówki jako jednego z głównych narzędzi budowania litewskiej tożsamości narodowej w czasach okupacji radzieckiej, a także przedstawienie znaczenia jakie sport ma dla narodów walczących o swoją odrębność i wolność. Autorka niniejszego artykułu, przedstawiając owe zdarzenia, podejmie próbę odpowiedzi na następujące pytania badawcze: W jaki sposób sport, a szczególnie koszykówka, przyczyniła się do umacniania litewskiej tożsamości narodowej i poczucia wspólnoty w warunkach radzieckiej okupacji, gdy litewskie państwo funkcjonowało jedynie symbolicznie? W jaki sposób klub Żalgiris Kowno symbolizował opór wobec dominacji Moskwy i centralizmu ZSRR? Jakie znaczenie społeczne może mieć sport w państwach pozbawionych pełnej suwerenności?
Autorka podejmie się próby udowodnienia tezy: Koszykówka w Litwie w okresie radzieckiej okupacji nie była tylko dyscypliną sportową, lecz była jednym z narzędzi kreowania i utrwalenia litewskiej tożsamości narodowej. Sukcesy klubu Żalgiris Kowno oraz litewskich koszykarzy w reprezentacji Związku Radzieckiego umocniły poczucie odrębności, a jednocześnie stanowiły formę symbolicznego oporu wobec dominacji Moskwy. Potwierdza to również, iż sport w państwach pozbawionych pełnej suwerenności może odegrać znaczącą rolę w budowaniu oporu wobec okupanta, a także być czynnikiem konsolidującym wspólnotę narodową. By przeanalizować podjętą problematykę, zostaną zastosowane metody badawcze,
które przyczynią się do precyzowania faktów oraz informacji. Specyfika tematu wymaga zastosowania metody danych zastanych, które znajdzie zastosowanie w rekonstrukcji podłoża historycznego koszykówki w Litwie oraz relacji między Litwinami a Związkiem Radzieckim. Metoda analizy i krytyki piśmiennictwa znajdzie zaś zastosowanie przy badaniu tekstów, dokumentów i literatury naukowej dotyczących kształtowania tożsamości narodowej, a analiza materiałów audiowizualnych obejmie interpretację treści filmów dokumentalnych i reportaży poświęconych litewskiej koszykówce.
Artykuł koncentruje się na roli sportu w sowieckim systemie politycznym, znaczeniu Litwy w strukturze radzieckiego sportu, a także meczom Żalgiris – CSKA jako symbolu oporu przeciwko okupantowi, oraz o ogólnym znaczeniu koszykówki w utrwalaniu litewskiej tożsamości narodowej. Ponadto podjęte zostaną rozważania nad rolą sportu w państwach pozbawionych pełnej suwerenności, w których aktywność sportowa może stanowić przestrzeń symbolicznego oporu, narzędziem budowania wspólnoty oraz elementem mobilizującym do walki o niepodległość.
Niniejszy artykuł podejmuje istotny i aktualny temat, koncentrując się na najważniejszych wydarzeniach związanych z koszykówką w Litwie oraz jej znaczeniu dla kształtowania litewskiej tożsamości narodowej w Związku Sowieckim. Wybór zagadnienia wynika z braku opracowań w języku polskim poświęconych roli koszykówki w procesie budowania tożsamości narodowej w okresie radzieckim. Dodatkowym powodem podjęcia tematu jest perspektywa autorki, która z uwagi na swoje polsko-litewskie pochodzenie może ukazać zagadnienie z punktu widzenia litewskich doświadczeń historycznych, a także kulturowych.
Koszykówka w ZSRR jako przestrzeń narodowej tożsamości
1.1 Rola sportu w sowieckim systemie politycznym
Radzieccy decydenci uważali, że sport powinien być integralnym elementem budowy socjalizmu, a nie pełnić wyłącznie funkcji wychowawczej czy rekreacyjnej. Miał pomagać w wspieraniu wychowania ideowego, przygotowywać do pracy oraz służby wojskowej, a także być elementem realizacji założonych przez władzę celów społecznych, i niejako służyć jako narzędzie kształtowania „nowego człowieka socjalistycznego”. W 1948 r. w rezolucji KC KPZR podkreślano, że kultura fizyczna jest „jednym z najważniejszych narzędzi wychowania komunistycznego, wzmacnia zdrowie i siłę mas pracujących oraz przygotowuje je do efektywnej pracy i obrony socjalistycznej ojczyzny”.
Związek Sowiecki sportem próbował wywrzeć wpływ na postrzeganie systemu komunistycznego jako wyższego nad demokratyczno-kapitalistycznym, tym samym wykorzystywał go do budowania narracji „jedności wszystkich społeczeństw socjalistycznych” za granicą, odnosiło się nie tylko do obywateli republik radzieckich, ale także do społeczeństw satelickich. Jednym z narzędzi używanych do budowania pozytywnego odbioru ZSRR przez sport były Spartakiady – masowe imprezy sportowe organizowane od 1928 r. na wzór igrzysk olimpijskich. Stanowiły element radzieckiej polityki sportowej, a ich głównym zamierzeniem było rozpowszechnianie aktywności fizycznej, przygotowanie reprezentantów do występów na arenie międzynarodowej oraz budowane poczucia wspólnoty między narodami w bloku wschodnim. Igrzyska socjalistyczne, mimo głównie wewnętrznego charakteru, służyły także jako narzędzie soft power w wydaniu dyplomacji sportowej Związku Radzieckiego.
Przywódcy bloku sowieckiego wykorzystywali sport do wzmacniania sojuszu, jednakże zamiast „przyjaźni narodów” i zdrowej rywalizacji była ona często nacechowana zawiściami do drugiej drużyny. Jednym z takich przykładów jest stworzony przez Czechosłosłowację i Polskę amatorski wyścig kolarski znany jako „Wyścig Pokoju”. Choć oficjalnie miał służyć do umacniania więzi między państwami socjalistycznymi, w praktyce rywalizacja była nacechowana nacjonalizmem. Na wyścigach wygwizdywano Sowietów, a zwycięstwa w Polsce były postrzegane jako triumf nad państwem radzieckim.
Kolejnym przykładem są również „Igrzyska Przyjaźni 1984”, które zorganizował cały blok wschodni jako bojkot Igrzysk Olimpijskich zorganizowanych w Los Angeles. Choć oficjalnie wydarzenia te miały służyć prezentacji osiągnięć sportowców państw socjalistycznych, w rzeczywistości stanowiły element propagandowej rywalizacji z Zachodem. Hasła przyjaźni i solidarności pozostawały głównie w sferze deklaratywnej, podczas gdy same imprezy nabierały charakteru politycznego współzawodnictwa. Ostatecznie próby wykorzystania sportu do budowania przyjaźni między narodami bloku komunistycznego nie przyniosły oczekiwanych efektów – utrzymujące się historyczne urazy oraz poczucie wyższości manifestowane przez sportowców radzieckich pogłębiały wzajemną niechęć.
Litwa w strukturze sportu w ZSRR
Litwa, jako państwo okupowane w latach 1940-1990 przez Związek Radziecki, została osadzona w nowym regionie kulturowo-politycznym. System sowiecki według oficjalnej propagandy ukazywano jako szczególnie nowoczesny, postępowy oraz zintegrowany. Dygnitarze komunistyczni nie uświadomili sobie jednak politycznych implikacji popularności koszykówki wśród Litwinów, tym samym owa dyscyplina stała się katalizatorem narodowego oporu wobec reżimu okupacyjnego i pozwoliła umocnić narodową tożsamość wśród ludności litewskiej.
W latach 1947 i 1951 klub Żalgiris Kowno zdobył mistrzostwo Związku Sowieckigo w koszykówce mężczyzn, natomiast w latach 1953-1956 czterokrotnie plasował się na podium, zajmując trzecie miejsce. Wysoki poziom litewskich drużyn sprawiał, że ich osiągnięcia nie mogły zostać pominięte. Zawodnicy litewskiego pochodzenia regularnie pojawiali się zarówno w składach reprezentacji ZSRR, jak i czołowych klubów radzieckich. Władze sowieckie starały się przedstawiać ich sukcesy jako dowód „skutecznej integracji” Litwy z systemem radzieckim, jednak w rzeczywistości rywalizacja ta miała wyraźny wymiar tożsamościowy oraz wzmacniała poczucie narodowej odrębności. Symbolicznym przykładem byli Stepas Butautas, Justinas Lagunavičius i Kazimieras Petkevičius, którzy w 1952 roku wystąpili w barwach Związku Radzieckiego na igrzyskach olimpijskich w Helsinkach, zdobywając srebrny medal, a rok później sięgnęli po złoto mistrzostw Europy. Jak zauważa autorka, obecność litewskich koszykarzy na arenie międzynarodowej sprawiała, że ich nazwiska nieustannie przypominały o litewskim pochodzeniu, a tym samym podtrzymywały narodową tożsamość oraz ducha niepodległościowego. Trenerzy wywodzący się z Litwy cieszyli się dużym uznaniem, część z
nich powierzono prowadzenie drużyn ZSRR, a także jako nieliczni mieli możliwość szkolenia się poza granicami państwa. Taki rodzaj aktywności wzmacniał prestiż litewskiego środowiska koszykarskiego i podnosił poczucie dumy narodowej. W latach 50. koszykówka została włączona do programu nauczania we wszystkich szkołach średnich. Jednocześnie w przestrzeni miejskiej oraz podmiejskiej powstały liczne boiska do koszykówki, co sprawiło, że dyscyplina ta umocniła się jako podstawowa forma rywalizacji młodzieży szkolnej. Jak zauważa autorka, w rezultacie już od najmłodszych lat kształtowało się pokolenie zawodników, które w kolejnych dekadach wyznaczało standardy koszykówki w całym Związku Sowieckim. Systematyczne szkolenia, a także masowy charakter tego sportu przyczyniły się do ugruntowania pozycji koszykówki jako dyscypliny narodowej, a jednocześnie stworzyły fundamenty dla jej roli w umacnianie litewskiej tożsamości narodowej.
Poziom litewskiej gry w koszykówkę był na tyle wysoki, że radzieckie władze sportowe zezwalały drużynom z Litwy na samodzielne rozgrywanie spotkań z zespołami zagranicznymi. Był to przywilej, którego nie posiadały inne okupowane republiki. Dodatkowym aspektem wspierającym litewską dumę, była możliwość reprezentowania litewskiego stylu gry właśnie poza Związkiem Radzieckim. Stało się to szczególnie istotnym narzędziem podtrzymywania odrębnej tożsamości narodowej. W efekcie to właśnie koszykówka odegrała znaczącą rolę w kształtowaniu samoświadomości oraz wzmacnianiu poczucia litewskości w okresie okupacyjnym. Ponadto liczne sukcesy zarówno męskich jak i damskich drużyn, sprawiły, iż Litwę zaczęto określać mianem „republiki sportu”. Ważnym aspektem pozostaje również fakt, że aż do rozpadu ZSRR litewskie zespoły zachowały narodowy skład, co wyróżniało je na tle innych republik i dodatkowo sprzyjało podtrzymywaniu oraz umacnianiu litewskiej tożsamości narodowej.
W latach 60. i 70. jednym z najbardziej utalentowanych przedstawicieli litewskiej koszykówki był Modestas Paulauskas, wieloletni zawodnik oraz kapitan Żalgirisu Kowno. Zapisał się w historii jako kapitan reprezentacji Związku Radzieckiego, który zdobył złoty medal olimpijski w Monachium w 1972 roku. Było to debiutanckie zwycięstwo Związku Radzieckiego, w którym to po raz pierwszy od premiery dyscypliny na Mistrzostwach Świata w 1936 roku reprezentacja USA przerwała swój ciąg zwycięstw. Do dziś finał meczu i decyzja sędziów o powtórzeniu ostatnich ich sekund uchodzi za jedną z największych kontrowersji w historii Igrzysk Olimpijskich. Jak zauważa autorka, zwycięstwo to w propagandzie sowieckiej przedstawiano jako dowód nie tylko na zwycięstwo nad dotychczas niepokonanym zespołem amerykańskim, ale przede wszystkim interpretowano to w kategoriach zwycięstwa systemowego, wyższości socjalizmu nad kapitalizmem. Dla Litwinów natomiast obecność
Paulauskasa w roli kapitana była powodem do niezwykłej dumy oraz przypomnieniem, iż litewscy koszykarze odkrywają kluczową rolę w tym sporcie. Sukces, mimo, że formalnie zapisany historii sportu radzieckiego, wśród Litwinów symbolizował ukryty triumf ich własnej tradycji koszykarskiej, a także wzmacniał poczucie odrębnej tożsamości.
Podczas mistrzostw świata w koszykówce w 1988 roku aż czterech z pięciu zawodników podstawowego składu reprezentacji ZSRR byli Litwinami. Choć formalnie występowali w barwach sowieckich, sami podkreślają, że reprezentowali Litwę, a nie Związek Radziecki. Dla liczącego wówczas trzy miliony obywateli litewskiego społeczeństwa miało to ogromne znaczenie symboliczne, sukces sowieckiej drużyny postrzegano jako zwycięstwo narodowe Litwy. W warunkach trwającej okupacji wydarzenie to nabrało wyjątkowego charakteru tożsamościowego i było odbierane jako potwierdzenie aspiracji narodowych.
Mecze Żalgiris – CSKA jako symbol oporu
W 1971 roku, po 15 latach przerwy Żalgiris ponownie powrócił do czołówki sowieckiej koszykówki. Nastąpiło to w momencie, gdy do zespołu dołączyli Rimas Kurtinaitis oraz Valdemaras Chomičius, a trenerem klubu został Vladas Garastas. W tym czasie drużyna ponownie zaczęła regularnie odnosić sukcesy, zdobywając w latach 1971, 1973 i 1978 brązowe medale mistrzostw Związku Radzieckiego. W sezonie 1980/1981 klub po raz pierwszy uczestniczył w rozgrywkach Pucharu Zdobywców Pucharu Europy. Natomiast znaczącym wzmocnieniem było dołączenie do barw Żalgirisu Arvydasa Sabonisa, który w kolejnych latach stał się jednym z najbardziej wszechstronnym koszykarzy, łącząc grę podkoszową z rzutem z dystansu i umiejętnością kreowania akcji ofensywnych, co ugruntowało pozycję Żalgirisu jako dominującego klubu w Związku Sowieckim i Europie. Od 1985 roku Żalgiris Kowno rozpoczął serię triumfów w mistrzostwach ZSRR i trzykrotnie z rzędu w latach 1985, 1986 i 1987 pokonał w finałach CSKA Moskwę – drużynę, która była utożsamiana z armią radziecką i strukturami władzy centralnej. Jednak to właśnie rok 1986 był jednym z najważniejszych momentów w dziejach Żalgirisu Kowno w czasach okupacji. W tym sezonie litewska drużyna sportowa dotarła do finału Pucharu Europy Mistrzów Krajowych w Budapeszcie, lecz po emocjonującym finale przegrała z jugosłowiańskim klubem Cibonie Zagrzeb. Jednak jesienią Żalgiris odniósł ogromny sukces i sięgnął po jedyny w dziejach litewskiego sportu klubowego Puchar Interkontynentalny im. Williama Jonesa w Argentynie.
Jak zauważa autorka spotkania pomiędzy CSKA a Żalgirisem cieszyły się ogromnym zainteresowaniem publiczności i stawały się areną jawnych manifestacji antyrosyjskich oraz antysowieckich. Jak wspominał były prezydent Litwy Valdas Adamkus „w ciągu 50 lat okupacji to właśnie koszykówka była wyrazem wolności. Całe państwo starało się pokonać Rosjan i pokazać, że jesteśmy od nich lepsi. Gra odzwierciedlała naszą wolę zwycięstwa nad ciemięzcami, podtrzymywała naszą nadzieję oraz determinację”. Sukcesy te miały ogromny wpływ na morale społeczne Litwinów, umacniając ich tożsamość narodową i poczucie własnej wartości. Ponadto, jak zauważa autorka, zdobycie mistrzostw ZSRR oraz Pucharu Jonesa nie miało wymiaru tylko sportowego. W kontekście politycznej zależności Litwy od Moskwy triumf kowieńskiego klubu interpretowano jako dowód sił narodu oraz symbolu oporu wobec dominacji radzieckiej. Każda wygrana drużyny z Kowna spotkała się z ogromnym entuzjazmem Litwinów i przekształcił triumfy sportowe w wydarzenia o charakterze narodowym. Osiągnięcia te postrzegano jako potwierdzenie, że litewska tożsamość i dążenie do samodzielności mogą być podtrzymywane poprzez sport. Entuzjazm zwycięstw Żalgirisu stał się jednym z elementów konsolidujących społeczeństwo wokół idei odrodzenia narodowego i przyczynił się do stworzenia klimatu sprężającego powstaniu ruchu Sąjūdis. Sport można uznać za istotny katalizator procesów, a nawet za substytut instytucji państwowej, które w latach 1988-1990 doprowadził do odzyskania niepodległości przez Litwę.
1.4 Rola sportu w budowaniu tożsamości narodowej w państwach okupowanych i pozbawionych suwerenności
W państwach pozbawionych samostanowienia sport może odegrać szczególną rolę jako narzędzia do budowania oraz potrzymania tożsamości narodowej. Wydarzenia sportowe dostarczają wspólnych doświadczeń kulturowych, które wzmacniają więzi społeczne, a przede wszystkim w państwach o niepełnej suwerenności konsolidują wspólnotę wokół idei narodu, nawet jeżeli formalnie nie istnieje on jako podmiot polityczny. To właśnie w warunkach niesprzyjających sport staje się pewnym spoiwem społecznym, umożliwiającym symboliczne wyrażanie swej odrębności, a niekiedy także formę kontrnarracji wobec dyskursu dominującego mocarstwa.
W teorii tożsamości społecznej sport umożliwia jednostkom utożsamienie się z grupą narodową oraz przeżywania jej sukcesów jako własnych. Zwycięskie drużyny czy indywidualni sportowcy wzmacniają dumę zbiorową, a rywalizacja z często politycznie
dominującymi narodami nabiera wymiaru symbolicznego. Podobnie interakcjonizm symboliczny tłumaczy sport jako przestrzeń, w której poprzez rytuały, symbole i emocje utrwalane są wartości wspólnotowe oraz narodowe.
Jak zauważa autorka, Litwa w okresie sowieckiej okupacji dobrze ilustruje powyższe mechanizmy. Mimo, iż państwo utraciło swą suwerenność to koszykówka, a w szczególności mecze Żalgiris Kowno z CSKA Moskwa stały się formą symbolicznego oporu wobec dominacji radzieckiej. Każde zwycięstwo litewskiej drużyny było odbierane jako sukces całego narodu i manifestacji odrębności w warunkach politycznej zależności. W tym sensie litewska koszykówka pełniła rolę substytutu instytucji państwowej, a także była przestrzenią, w której podtrzymywano świadomość narodową oraz poczucia wspólnoty, a tym samym przygotowała grunt pod odrodzenie państwowości, które nastąpiło 11 marca 1990 roku.
Zakończenie
Sport w państwach pozbawionych suwerenności, może być istotnym czynnikiem wspierającym kształtowanie, a także utrzymywanie tożsamości narodowej. Artykuł ukazuje rolę Litwy w sporcie w ZSRR, a także jak mecze Żalgiris – CSKA umacniały i podtrzymywały poczucie litewskiej narodowości. Litwa stanowi przykład tego państwa, w którym to sport wpłynął na zachowanie odrębności narodowej w państwie okupowanym, tej problematyce autorka poświęciła niniejszy artykuł naukowy.
Główny cel pracy został osiągnięty przez autorkę. Ukazano, iż koszykówka nie była tylko dyscypliną sportową, lecz przede wszystkim nośnikiem tożsamości narodowej. Wykazano jakie znaczenie miały mecze kowieńsko-moskiewskie, jak również jak litewscy koszykarze występujący w barwach ZSRR budowały wspólnotę społeczną, łącząc naród i pełniąc funkcję symbolicznego oporu wobec dominacji Moskwy.
Zastosowanie przez autorkę metody danych zastanych, analizy i krytyki piśmiennictwa i materiałów audiowizualnych pozwoliło na odpowiedzenie na pytania badawcze oraz na potwierdzenie następującej tezy: Koszykówka w Litwie w okresie radzieckiej okupacji nie była tylko dyscypliną sportową, lecz była jednym z narzędzi kreowania i utrwalenia litewskiej tożsamości narodowej. Sukcesy klubu Żalgiris Kowno oraz litewskich koszykarzy w reprezentacji Związku Radzieckiego umocniły poczucie odrębności, a jednocześnie stanowiły formę symbolicznego oporu wobec dominacji Moskwy. Potwierdza to również, iż sport w państwach pozbawionych pełnej suwerenności może odegrać znaczącą rolę w budowaniu oporu wobec okupanta, a także być czynnikiem konsolidującym wspólnotę narodową.
Aktualność podjętej problematyki podkreślają współczesne wydarzenia społeczno polityczne, w tym agresja Rosji na Ukrainę, która ponownie unaoczniła znaczenie sportu w kontekście politycznym oraz tożsamościowym. Obecnie brakuje bardziej szczegółowych badań w języku polskim dotyczących roli koszykówki w kształtowaniu litewskiej tożsamości narodowej w okresie okupacji radzieckiej, dlatego ważne są kolejne opracowania w tym zakresie.
Źródła:
[1] Asimwe A. (2025) The Role of Sports in National Identity and Unity (ss. 21-26) Kampala International University II
[2] Cigine V. Laskiene S. (2014) A Revitalized Dream: Basketball and National Identity in Lithuania
[3] Kamarauskienė D, Poderys R, (Delfi) (2004, 30 października) „Vingiuotas “Žalgirio” kelias per istorijos dešimtmečius” [pl. ] Dostęp https://www.delfi.lt/krepsinis/naujienos/vingiuotas-zalgirio-kelias-per-istorijos-desimtmecius 5391592 (28.08.2025)
[4] Kobierecki M. (2016) Sport as a Tool for Strengthening a Political Alliance: The Case of the Eastern Bloc during the Cold War. The Polish Quarterly of International Affairs, nr 2. (ss.9- 10, ) Warszawa: Polski Instytut Spraw Międzynarodowych (PISM)
[5] Krepšinio žinios, (21.10.2005) „Kai „Žalgiris“ buvo stipriausias pasaulyje: kaip prieš 35 metus buvo iškovota tarpžemyninė W. Joneso taurė” [pl. Jak Żalgiris był najmocniejszy na świecie: jak przez 35 lat zdobyto międzykontynentalny puchar W. Jonesa.] Dostęp https://www.krepsiniozinios.lt/naujienos/interviu-ir-straipsniai/75902-kai-zalgiris-buvo stipriausias-pasaulyje-pries-35-metus-buvo-iskovota-tarpzemynine-w-joneso-taure.html (10.09.2025)
[6] LRT, Lapinskienė, L., & Vaitelė, T. (2025, Marzec 19). Įspūdingos Paulausko karjeros epizodai: nuo „Žalgirio“ iki triumfo 1972 m. Miunchene [Film]. .Dostęp (https://www.youtube.com/watch?v=0_jHI4eb0Mg) (28.08.2025)
[7] Markevičius, M. A. (Director). (2012). The other dream team [Film]. United States: Union Entertainment Group / Šviesos Production. [8] Žalgiris.lt (b.a), (b.d) „Kauno „Žalgirio“ Historija” [pl. Historia Żalgiris Kowno] Dostęp (https://zalgiris.lt/komandos-istorija) (24.08.2025)
.