Wybory prezydenckie w Ukrainie miały odbyć się 31 marca 2024 roku. Rozpoczęcie wojny na pełną skalę 24 lutego 2022 roku zmieniło jednak sposób funkcjonowania państwa. Wprowadzono stan wojenny, który, zarówno jak Konstytucja Ukrainy oraz Ordynacja Wyborcza, wyraźnie zakazuje przeprowadzania wyborów w czasie wojny.

Autorka: Polina Hopta

Opinie zagranicznych partnerów Ukrainy oraz ukraińskiej strony w tej kwestii się różnią. Partnerzy podkreślają potrzebę organizacji głosowania, podczas gdy władze ukraińskie i badania opinii publicznej prezentują odmienny pogląd.

Wybory prezydenckie zgodnie z Konstytucją Ukrainy

W 2024 roku odbyłyby się kolejne, ósme wybory prezydenckie od uzyskania przez Ukrainę niepodległości w 1991 roku. Pierwsza tura miałaby odbyć się 31 marca, a druga (jeżeli zostałaby wyznaczona) 21 kwietnia. W rozdz. piątym, art. 103 Konstytucji Ukrainy mówi się o tym, że „Prezydent Ukrainy jest wybierany przez obywateli Ukrainy na podstawie powszechnych, równych i bezpośrednich wyborów w tajnym głosowaniu na pięcioletnią kadencję”, a „regularne wybory prezydenta Ukrainy odbywają się w ostatnią niedzielę marca piątego roku kadencji prezydenta”. W związku z tym najbliższe wybory były planowane na marzec 2024 roku, kiedy dobiega końca kadencja prezydenta wybranego w 2019 roku.

Skutki wprowadzenia stanu wojennego

W związku z inwazją rosyjską na pełną skalę od 24 lutego 2022 roku w Ukrainie wprowadzono stan wojenny. Wśród ograniczeń wprowadzonych na czas wojny jest zakaz przeprowadzania wyborów. W rozdz. 3, art.20 Ordynacji Wyborczej Ukrainy zaznaczono, że w przypadku wprowadzenia stanu wojennego lub stanu wyjątkowego w Ukrainie lub w niektórych regionach, proces wyborów na odpowiednich terytoriach zostaje wstrzymany z dniem wejścia w życie odpowiedniego rozporządzenia Prezydenta Ukrainy. W dniu 24 lutego 2022 roku wprowadzono dokument o nazwie O systemie prawnym stanu wojennego, który określa sposób funkcjonowania państwa podczas wojny. W art. 10 zaznacza się, że w stanie wojennym „nie mogą zostać zawieszone kompetencje Prezydenta Ukrainy, Rady Najwyższej Ukrainy, Gabinetu Ministrów Ukrainy, Narodowego Banku Ukrainy, Pełnomocnika Parlamentu Ukrainy ds. Praw Człowieka, sądów, prokuratur, organów prowadzących czynności operacyjno-rozpoznawcze, postępowania przygotowawcze, agencji wywiadowczych i organów, których pododdziały prowadzą działalność kontrwywiadowczą”.

Art.11 pkt. 3 określa, że w razie jeśli kadencja Prezydenta Ukrainy dobiegnie końca w czasie stanu wojennego, jego uprawnienia zostaną przedłużone do czasu objęcia urzędu przez nowo wybranego Prezydenta Ukrainy, który zostanie wybrany po zniesieniu stanu wojennego.

Można powiedzieć, że zgodnie z Konstytucją Ukrainy wybory prezydenckie powinny odbywać się co 5 lat, jednak w sytuacji wprowadzenia stanu wojennego lub wyjątkowego Ordynacja Wyborcza Ukrainy oraz ustawa O systemie prawnym stanu wojennego zakazują przeprowadzenie wyborów.

Przeprowadzenie wyborów jako przejaw demokracji

Dyskusja o możliwości przeprowadzenia ukraińskich wyborów pojawiła się w środowisku międzynarodowym. W maju 2023 roku przewodniczący PACE Tiny Kox powiedział, że Rząd, Parlament oraz naród ukraiński powinny same zdecydować o terminie przeprowadzenia wyborów prezydenckich i parlamentarnych. Zaznaczył on także, że w rękach władz ukraińskich jest stworzenie prawnych podstaw do organizacji wyborów poprzez zmianę

Konstytucji albo zniesienie stanu wojennego na czas głosowania. W sierpniu 2023 roku senator USA Lindsey Graham napisał, że przeprowadzenie wolnych i uczciwych wyborów w trakcie wojny byłoby postrzegane jako opór rosyjskiej inwazji, a także jako przejaw demokracji  i wolności.

Reakcja władz ukraińskich oraz opinii publicznej

Prezydent Ukrainy Wołodymyr Zełenski odreagował na propozycje partnerów. W sierpniu 2023 roku w jednym z wywiadów dla Natalii Mosejczuk Prezydent powiedział o chęci przeprowadzenia wyborów prezydenckich i parlamentarnych, ale podkreślił, że dla tego są potrzebne zmiany legislacyjne, wsparcie finansowe ze strony partnerów, a także obecność międzynarodowych obserwatorów na linii frontu.

Badania opinii publicznej przeprowadzone przez Kijowski Międzynarodowy Instytut Socjologii (KIIS) jesienią 2023 roku potwierdziły, że 81 procent respondentów uważa, że wybory powinny odbyć się po wojnie i że nie są teraz najważniejszym tematem, 16 procent uważało, że należałoby przeprowadzić wybory podczas wojny. W listopadzie na to odreagował także Wołodymyr Zełenski, który w swoim przemówieniu 6 listopada powiedział, że wybory nie są na czasie póki trwa wojna. W ostatnim wywiadzie dla brytyjskiego kanału telewizyjnego Channel 4 News z dnia 22 stycznia 2024 roku Zełenski podkreślił, że nie ma możliwości przeprowadzenia wyborów, ponieważ jest to zakazane przez prawo, więc należałoby zmienić okoliczności i prawo, co nie jest możliwe.

Opinię Prezydenta na temat wyborów podzielają także Rusłan Stefańczuk, Rzecznik Rady Najwyższej, oraz Ołeksij Daniłow, sekretarz Rady Bezpieczeństwa Narodowego i Obrony. Stefańczuk powiedział, że decyzja o nieprzeprowadzeniu wyborów jest wspólną decyzją władz i uwzględnia badania opinii publicznej. Daniłow zwrócił uwagę na niemożliwość zapewnienia demokratycznych wyborów podczas wojny.

Zagrożenia dla procesu wyborczego w czasie wojny

W dyskusjach na temat wyborów podczas stanu wojennego są omawiane także inne wyzwania, wśród których można wymienić zapewnienie bezpieczeństwa na czas głosowania, organizację głosowania na okupowanych terytoriach, niemożliwość oddania głosu przez żołnierzy oraz utrudnienia dla głosowania poza granicami kraju.

Kwestia bezpieczeństwa jest jedną z głównych przyczyn zakazu przeprowadzenia wyborów. Zagrożenie atakami rakietowymi, szczególnie wysokie w regionach przygranicznych, może spowodować zakłócenia w pracy komisji wyborczej, której członkowie powinni dbać o swoje życie, ale także nie powinni zostawiać kart do głosowania w lokalu wyborczym bez kontroli. Ponadto ze względu na niewielką liczbę schronów nie jest możliwym przeprowadzenie w nich głosowania. Jednym z nieodłącznych elementów wyborów jest obserwacja międzynarodowa, co także wiąże się z koniecznością zapewnienia obserwatorom bezpieczeństwa podczas pracy, o czym także powiedział przewodniczący PACE Tiny Kox w wywiadzie z Olgą Ajwazowską, szefową Sieci Obywatelskiej „OPORA”.

Okupowane terytoria Ukrainy stanowią prawie 20% terytoriów państwa, co powoduje niemożność przeprowadzenia na nich głosowania. W związku z tym liczba reprezentantów w Radzie Najwyższej Ukrainy zmniejszyłaby się jeszcze bardziej po tym, jak to się odbyło po rosyjskiej okupacji terytoriów ukraińskich w 2014 roku (do Parlamentu wybierano od tego czasu 426 deputowanych zamiast 450).

Żołnierze, którzy znajdują się na linii frontu, w okopach lub wykonują misje bojowe, także zostaną faktycznie pozbawieni możliwości oddania głosu. Ponadto korzystanie z prawa do bycia wybranym jest także wątpliwe, ponieważ personel wojskowy walczący na froncie raczej nie będzie miał czasu na prowadzenie kampanii wyborczej.

Głosowanie poza granicami państwa dla obywateli Ukrainy może być także utrudnione z powodu braku odpowiedniej infrastruktury oraz rozwiązań technicznych. Dane Ministerstwa Spraw Zagranicznych Ukrainy wskazują na to, że ponad 8 milionów obywateli przebywa obecnie za granicą. Placówki dyplomatyczne znajdują się nie we wszystkich dużych miastach, a także nie są one na tyle duże, aby przeprowadzić tam głosowanie. Innym rozwiązaniem mogłoby być głosowanie zdalne, ale z tym jest związane zagrożenie cyberataków ze strony hakerów państwa-agresora oraz brak doświadczenia w przeprowadzaniu takiego typu głosowania.

Perspektywy przełożenia wyborów

Listę zagrożeń, które są związane z przeprowadzeniem wyborów podczas stanu wojennego, można rozszerzyć o kolejne argumenty. Konstytucja wyraźnie nie zakazuje przeprowadzenia wyborów prezydenckich, co występuje w przypadku wyborów parlamentarnych, ale Ordynacja Wyborcza Ukrainy oraz dokument O systemie prawnym stanu wojennego zabraniają głosowania w czasie stanu wojennego. Biorąc pod uwagę ramy prawne i ryzyka, wybory parlamentarne, które miały odbyć się w 2023 roku, zostały przeniesione na 29 października 2024 roku. Uchwała Rady Najwyższej Ukrainy o przedłużeniu stanu wojennego i mobilizacji o 90 dni, do 13 maja 2024 roku, wskazuje na to, że prezydenckie wybory także zostaną przełożone w czasie.