Kryzys w niemieckiej koalicji rządzącej, będący następstwem niedawnego wyroku Federalnego Trybunału Konstytucyjnego w Karlsruhe (FTK), przybiera coraz większe rozmiary. Być może do końca grudnia nie uda się uchwalić budżetu, w związku z czym finanse Niemiec w 2024 r. opierałyby się na prowizorium budżetowym.

Autor: Krzysztof Żerko

Konstruowanie budżetu

W 2020 r., w okresie pandemii SARS-CoV-2, Niemcy na okres trzech lat zawiesiły obowiązywanie tzw. hamulca zadłużenia (niem. Schuldenbremse), czyli umocowanego w niemieckiej konstytucji mechanizmu, służącego ograniczaniu procesu nadmiernego zaciągania zobowiązań finansowych przez państwo. Na skutek decyzji z 2020 r. o zawieszeniu obowiązywania hamulca zadłużenia w 2021 r., niemiecki rząd dysponował dodatkową kwotą przeznaczoną na walkę ze skutkami pandemii w wysokości 240 mld €, z której wykorzystał jedynie 180 mld €. 

Politycy rządzącej w Niemczech tzw. koalicji świateł ulicznych (niem. Ampelkoalition), nazywanej tak z powodu tradycyjnych kolorów współtworzących ją partii: czerwonego (SPD), żółtego (FDP) i zielonego (Die Grüne), przy pracach nad budżetem na 2024 r. uznali, że mogą podjąć niewykorzystane w 2021 r. 60 mld €. Pieniądze rozdzielono na kilka funduszy, przy czym przede wszystkim trafiły do Funduszu Klimatu i Transformacji, który zakładał m. in. rekompensaty za wzrost cen energii dla firm, dotacje dla fabryk samochodów elektrycznych i dopłaty do cen samochodów elektrycznych dla klientów indywidualnych. 

Deputowani CDU/CSU uznali, że wykorzystanie środków związanych bezpośrednio ze zwalczaniem skutków pandemii SARS-CoV-2 na inne cele niż pierwotnie przewidziano, jest niezgodne z konstytucją. W związku z tym złożyli skargę do leżącego w Karlsruhe Federalnego Trybunału Konstytucyjnego (FTK).

Konsekwencje

FTK w wyroku z 15 listopada przyznał chadekom rację i uznał, że budżet jest w tym zakresie niezgodny z niemiecką Ustawą Zasadniczą. Wyrok spowodował duży problem, ponieważ Niemcy zaledwie kilka tygodni przed zakończeniem roku zostali z problemem poważnego deficytu na rok następny. By nie pogarszać stanu finansów państwa, nazywanego w mediach największym kryzysem budżetowym w historii RFN, minister finansów Christian Lindner (FDP) nakazał wszystkim ministerstwom wstrzymanie planowania nowych wydatków. 

W ten sposób kryzys, który początkowo był związany przede wszystkim ze sprawami klimatycznymi, rozlał się na wszystkie aspekty funkcjonowania państwa niemieckiego. 

Nawet niemieckie wsparcie dla Ukrainy mogło ucierpieć w wyniku zablokowania dodatkowych środków. Minister obrony Boris Pistorius (CDU), który przed kryzysem zapowiedział podwojenie wysokości funduszy przekazywanych rządowi w Kijowie na cele obronne (kwota miała ulec zwiększeniu z 4 mld € do 8 mld €), przyznał, że na razie odpowiednie środki nie zostały zabezpieczone. 

Przewodniczący CDU Friedrich Merz po wyroku FTK zapowiedział, że zleci prawnikom sprawdzenie, czy także pozostałe fundusze, których utworzenie planowała koalicja świateł ulicznych, mogą być na podobnej zasadzie niezgodne z niemiecką Ustawą Zasadniczą. Może to zagrozić realizacji Funduszu Stabilizacji Gospodarczej, który w 2022 r. opiewał na kwotę ok. 200 mld €. Rząd Federalny dysponuje 29 funduszami o łącznej wartości ok. 870 mld €. 

Do kryzysu odnieśli się również przedstawiciele pozostałych ugrupowań opozycyjnych. Współprzewodnicząca skrajnie prawicowej AfD Alice Weidel nazwała politykę koalicji rządzącej nieodpowiedzialną. Poza tym na profilu partii na platformie X (d. Twitter) pojawił się wpis, uznający wyrok FTK za potwierdzenie powtarzanych wcześniej oskarżeń skrajnej prawicy wobec „koalicji świateł ulicznych” o łamanie Ustawy Zasadniczej. Wezwano do skrócenia kadencji Bundestagu i przeprowadzenia przyspieszonych wyborów (postulat ten przewijał się w narracji AfD jeszcze przed kryzysem budżetowym). 

Przewodnicząca frakcji socjalistycznego i postkomunistycznego Die Linke Gesine Lötzsch wezwała do zawieszenia tzw. hamulca zadłużenia. Uznała przy tym, że przygotowanie sprzecznego z Ustawą Zasadniczą budżetu jest wystarczającym powodem do odwołania ze stanowiska ministra finansów Lindnera. W swoim wystąpieniu podkreśliła, że w budżecie największe od dawna wydatki zbrojeniowe kontrastują z niedofinansowaniem pozostałych sektorów. 

Poseł Christian Leye, członek lewicowo-populistycznego Bündnis Sahra Wagenknecht, określił próby przeniesienia środków z 2021 r. do budżetu na rok 2024 mianem “magicznych sztuczek”. Jednocześnie skrytykował politykę rządu, uznając ją za zbyt liberalną. Wezwał do podniesienia podatków dla najbogatszych i zerwania z tzw. hamulcem zadłużenia.

Kolejne wyzwanie dla koalicji rządzącej

Niespodziewany wyrok FTK ujawnił także nowe rozbieżności w koalicji rządzącej. Wydatkowanie środków przewidzianych wcześniej w Funduszu Klimatu i Transformacji to postulat najważniejszy dla wiarygodności Partii Zielonych, na czym nie korzystają w równym stopniu pozostali członkowie koalicji rządzącej. Minister finansów i przewodniczący FDP Lindner ogłosił, że rząd federalny będzie poszukiwał nowego rozwiązania prawnego, umożliwiającego użycie spornych środków, bez zaciągania nowych długów. Z kolei kanclerz Scholz (SPD) nie popiera podwyżki podatków celem zrównoważenia budżetu. Lindner wstępnie stwierdził, że od 2024 r. nie będą już mrożone ceny prądu, gazu i ogrzewania, dzięki czemu mogą powiększyć się wpływy do budżetu. Jednak kolejny wzrost cen w tym obszarze, już uważanych za bardzo wysokie, może doprowadzić do spadku popularności całej koalicji. 

W sierpniu zadowolenie z obecnej koalicji rządzącej wyrażało zaledwie 21% Niemców. Coraz częściej pojawia się postulat rozpisania nowych wyborów parlamentarnych. W sondażu dla telewizyjnego ARD-Morgenmagazin z 9 listopada (sprzed głośnego wyroku FTK) za utrzymaniem obecnej kadencji parlamentu do jej terminowego końca (2025 r.) opowiedziało się 32% respondentów. Większość (41%) uważała, że najlepszym rozwiązaniem byłoby zorganizowanie przedwczesnych wyborów, a 16% biorących udział w sondażu uznało, że odpowiednim rozwiązaniem byłaby zmiana koalicji rządzącej w obecnym parlamencie z koalicji świateł ulicznych (SPD-FDP-Zieloni) na tzw. wielką koalicję (SPD-CDU/CSU). Po najnowszym wyroku FTK poparcie dla przedwczesnego rozwiązania Bundestagu może wzrosnąć. 

W najnowszym sondażu dla niedzielnego wydania BILD poparcie dla rządzących SPD, Zielonych i FDP wyrażało odpowiednio 16%, 12% i 6%, przy czym z partii opozycyjnych na największe poparcie może liczyć CDU/CSU (30%), a poparcie dla skrajnie prawicowego AfD wyraża 22% respondentów. Pozostałe partie polityczne nie przekroczyłyby progu wyborczego. 

Wybory do Bundestagu odbędą się dopiero jesienią 2025 r., jednak już 9 czerwca 2024 r. będą miały miejsce wybory do Parlamentu Europejskiego, które mogą być papierkiem lakmusowym poparcia dla niemieckiego rządu.

Wnioski

Wyrok FTK z 15 listopada br. jest odczytywany jako kolejne niepowodzenie tzw. koalicji świateł ulicznych. W mniej więcej połowie kadencji obecnego Bundestagu poparcie dla partii tworzących rząd jest bardzo niskie, co delegitymizuje działania władz federalnych. Niezadowolenie z rządu Olafa Scholza dobitnie pokazują sondaże oraz wezwania do przeprowadzenia nowych wyborów. 

Kryzys budżetowy może wymagać podjęcia przez rząd cięć wydatków na następny rok lub zaciągnięcia nowych długów. Koalicjanci nie są zgodni co do metody pozyskania pieniędzy na wydatki na rok następny. Aczkolwiek kryzys dotyczył środków z Funduszu Klimatu i Transformacji, może rozprzestrzenić się na pozostałe sektory i skutecznie ograniczyć pole manewru rządu.

Źródła:

[1] 41 Prozent für vorgezogene Neuwahl, Tagesschau, November 9, 2023. https://www.tagesschau.de/inland/deutschlandtrend/deutschlandtrend-moma-104.html
[2] Busjaeger, Felix. Neue Umfrage-Schlappe für Ampel: Grüne befinden sich auf desaströser Talfahrt, MSN, November 25, 2023. https://www.msn.com/de-de/nachrichten/other/neue-umfrage-schlappe-für-ampel-grüne-befinden-sich-auf-desaströser-talfahrt/ar-AA1kvCIt
[3] Domagała-Pereira, Katarzyna. Prasa o orzeczeniu TK: fiasko dla rządu Olafa Scholza, Deutsche Welle, November 16, 2023. https://www.dw.com/pl/prasa-o-orzeczeniu-tk-fiasko-dla-rządu-olafa-scholza/a-67412746
[4] Kędzierski, Michał. Płóciennik, Sebastian, Niemcy: Trybunał Konstytucyjny zabiera rządowi 60 mld euro na transformację, Ośrodek Studiów Wschodnich, November 17, 2023. https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2023-11-17/niemcy-trybunal-konstytucyjny-zabiera-rzadowi-60-mld-euro-na
[5] Krajewski, Andrzej. Niemcy znalazły się w pułapce, i ktoś będzie musiał za to zapłacić [FELIETON], dziennik.pl, November 18, 2023. https://wiadomosci.dziennik.pl/opinie/artykuly/9353844,niemcy-znalazly-sie-w-pulapce-i-ktos-bedzie-musial-za-to-zaplacic-fe.html
[6] Merz, Friedrich. Sieviers, Christian. Merz: „Werden über vieles neu reden müssen”, ZDF Heute, November 17, 2023. https://www.zdf.de/nachrichten/politik/deutschland/ampel-haushalt-urteil-merz-100.html
[7] Niemcy: Sondaż: 21 procent obywateli zadowolonych z rządu; Scholz z najniższym poparciem od objęcia władzy, wnp.pl, August 3, 2023. https://www.wnp.pl/rynki-zagraniczne/niemcy-sondaz-21-procent-obywateli-zadowolonych-z-rzadu-scholz-z-najnizszym-poparciem-od-objecia-wladzy,738133.html
[8] Ostant, Witold. Środki na rzecz funduszu klimatyczno-transformacyjnego uznane za niezgodne z konstytucją, Serwis Instytutu Zachodniego, November 16, 2023. https://www.iz.poznan.pl/publikacje/serwis/srodki-na-rzecz-funduszu-klimatyczno-transformacyjnego-uznane-za-niezgodne-z-konstytucja
[9] Rzepka, Dominik. Was bedeutet das Urteil zum Ampel-Haushalt?, ZDF Heute, November 16, 2023. https://www.zdf.de/nachrichten/politik/deutschland/faq-haushalt-urteil-bundesverfassungsgericht-schuldenbremse-ampel-100.html
[10] Schuldenbremse aussetzen! Komunikat Frakcji Die Linke w Bundestagu, 24.11.2023. https://www.linksfraktion.de/themen/nachrichten/detail/schuldenbremse-aussetzen-1/
[11] Schuldenbremse: Mehrheit gegen Lockerungen, ZDF-Politbarometer, ZDF Heute, November 24, 2023. https://www.zdf.de/nachrichten/politik/deutschland/politbarometer-ampel-koalition-haushaltskrise-regierung-100.html
[12] Sokola, Ivana. Ausgabensperre auch für Sondervermögen der Bundeswehr, Die Zeit, November 23, 2023. https://www.zeit.de/wirtschaft/2023-11/haushaltsurteil-finanzministerium-bundeshaushalt-bundeswehr
[13] Widzyk, Anna. Niemiecki kryzys budżetowy. Wiadomo, co z pomocą dla Ukrainy, Deutsche Welle, November 22, 2023. https://www.dw.com/pl/niemiecki-kryzys-budżetowy-co-z-pomocą-dla-ukrainy-rząd-uspokaja/a-67525540?mobileApp=true.
[14] Wyrok Federalnego Trybunału Konstytucyjnego z 15 listopada 2023 o drugiej ustawie poprawkowej do budżetu. https://www.bundesverfassungsgericht.de/SharedDocs/Entscheidungen/DE/2023/11/fs20231115_2bvf000122.html