Autonomiczne Terytorium Gagauzji w południowej Mołdawii stanowi interesujący przypadek alternatywnego modelu państwowości w ramach państwa unitarnego. Choć jego mieszkańcy Gagauzi, posiadają mołdawskie obywatelstwo, to dzięki specyficznym rozwiązaniom ustrojowym funkcjonują w przestrzeni quasi-państwowej, łącząc formalną przynależność do państwa z silnie rozwiniętą odrębnością kulturową i prawną. Poniższy tekst stanowić ma w tym miejscu próbę analizy Gagauzji jako laboratorium polityczno-prawnego, w którym to testowane są granice relacji między mniejszością etniczną a strukturą państwową. 

Autor: Mateusz Mach

Omówione zostaną kluczowe akty ustrojowe Gagauzji (m.in. możliwość secesji w razie zmiany statusu państwowości Mołdawii), kompetencje w zakresie języka, edukacji, kultury i gospodarki oraz funkcjonowanie autonomicznego parlamentu i rządu. Analiza zostanie osadzona w szerszym kontekście historycznym oraz tożsamościowym ze szczególnym uwzględnieniem procesu kształtowania się gagauskiej świadomości narodowej, integracji z państwem oraz relacji z władzami centralnymi. Podjęta zostanie również refleksja nad tym, czy Gagauzja może stanowić potencjalny model rozwiązywania problemów mniejszościowych w Europie Środkowo-Wschodniej, czy raczej jest ona wyjątkiem wynikającym z unikalnych uwarunkowań lokalnych.

Kontekst historyczno tożsamościowy

Historia Gagauzji i narodu Gagauzów stanowi nieodłączny element zrozumienia współczesnego charakteru autonomii tego regionu w granicach Republiki Mołdawii. W szerokim przeglądzie literatury Gagauzi sytuowani są jako lud tureckojęzyczny, wyznający prawosławie, którego pochodzenie wciąż budzi spory wśród wielu historyków niezależnie od tego jakiej są oni narodowości. Badania te prowadzone są zazwyczaj przez pryzmat radzieckiej metodologii naukowej, co może budzić wątpliwości co do ich obiektywności i kompletności. 

Najczęściej jednak przyjmowana jest teoria, że Gagauzi wywodzą się z tureckich plemion oguzyjskich, które w konsekwencji wielowiekowych migracji i asymilacji kulturowej, przyjęły chrześcijaństwo i osiedliły się na terenach południowo-zachodniego stepu czarnomorskiego. Warto w tym miejscu również nadmienić, że pierwsze większe fale osadnictwa Gagauzów na terenach dzisiejszej południowej Mołdawii miały miejsce w XIX wieku, w następstwie wojen rosyjsko-tureckich. Władze ówczesnego Imperium Rosyjskiego zachęcając do kolonizacji nowo zdobytych ziem Besarabii, umożliwiły przesiedlenie się tam zarówno Gagauzom, jak i Bułgarom z terenów Bałkanów. Samo osiedlenie się w granicach imperium sprzyjało z kolei powolnemu poczuciu ich tożsamości jako zupełnie odrębnej grupy etnicznej, jednak przez dziesięciolecia była ona implementowana przeważnie w ramy szerszej tożsamości rosyjskiej lub mołdawskiej. 

Późniejszy okres sowiecki przyniósł istotne zmiany w zakresie zarządzania różnorodnością etniczną. Chociaż ZSRR nominalnie wspierał rozwój kultur narodowych, to jednak w praktyce procesy rusyfikacji i centralizacji ograniczały faktyczną autonomię mniejszości. W przypadku omawianych tu Gagauzów oznaczało to przede wszystkim ograniczenie użycia języka gagauskiego oraz podporządkowanie sobie lokalnych instytucji partii komunistycznej. Jednocześnie, co warto tutaj nadmienić istniała możliwość edukacji, awansu społecznego i kulturowego w ramach struktur państwowych, co sprzyjało tworzeniu lokalnych elit. Jako przyczynek do szerszej dyskusji nad podmiotowością Gagauzów uznano rozpad Związku Radzieckiego. 

Obawy przed możliwą unifikacją Mołdawii z Rumunią oraz wzrostem znaczenia nacjonalizmu mołdawskiego doprowadziły do aktywizacji środowisk gagauskich w tym m.in. poprzez narodzenie ruchu Gagauz Halk (Głos Gagauzji) pod przewodnictwem Stepana Topala, pierwszego prezydenta Gagauzji. W 1990 roku jednostronnie ogłoszono powstanie Gagauzskiej Republiki, co spotkało się z oporem władz w Kiszyniowie, ale także z dążeniem do negocjacji. W wyniku mówiąc wprost kompromisu prawnego w 1994 roku, po latach napięć i mediacji, uchwalono ustawę o specjalnym statusie Gagauzji, która przyznała jej szeroką autonomię w ramach państwa mołdawskiego. 

Co istotne, dokument ten uznawał prawo Gagauzji do samostanowienia w przypadku zmiany statusu międzynarodowego Mołdawii (np. zjednoczenia z Rumunią), co pod tym względem stanowi unikalne rozwiązanie w skali europejskiej. Od tego czasu Gagauzja funkcjonuje jako autonomiczny region z własnym parlamentem (Halk Toplușu), rządem w osobie Baszkana (odpowiednik głowy państwa od 1995 roku) i kompetencjami w zakresie kultury, edukacji, języka i gospodarki.

Pod tym względem tożsamość gagauska pozostaje złożona. Jest efektem wielu krzyżujących się wpływów tj. tureckich korzeni językowych, prawosławnej tradycji religijnej, wpływów rosyjskich i sowieckich oraz realiów życia w ramach mołdawskiego państwa. Współcześnie Gagauzi definiują swoją przynależność narodową zarówno poprzez kategorię etniczną, jak i regionalną, a ich stosunek do państwowości mołdawskiej cechuje się lojalnością, ale także dystansem wynikającym z silnego poczucia odrębności. W tym kontekście Gagauzja może być postrzegana jako model relacji między mniejszością a państwem, oparty nie tyle na asymilacji ile bardziej tu pasującej akomodacji tożsamościowej.

Wymiar obywatelski i mniejszościowy

Omawiając w tym miejscu sam model funkcjonowania Gagauzji należy zauważyć, że mamy tu do czynienia z efemeryczną i mało precyzyjnie ujętą decentralizacją kompetencji w zakresie spraw mniejszościowych przy jednoczesnym utrzymaniu integralności terytorialnej. Mieszkańcy regionu, choć będący formalnie obywatelami Republiki Mołdawii, posiadają jednocześnie dostęp do instytucji quasi-państwowych, które regulują kluczowe sfery ich życia np. edukację (Komracki Uniwersytet Państwowy) kulturę, gospodarkę oraz język. Mówiąc w tym miejscu o kwestiach gospodarczych, to warto zauważyć, że gospodarka Gagauzji podobnie jak w przypadku Naddniestrza opiera się w dużej mierze na sektorze agrarno-przemysłowym, przy czym dominującą rolę odgrywa rolnictwo. 

Szczególne znaczenie przypisuje się tu uprawie winorośli, co wynika z korzystnych warunków klimatycznych. Wadą pozostaje jednak w dalszym ciągu ograniczony status prawny regionu, który to nie pozwala na pełny dostęp do szerszego rynku zbytu. Główne kierunki eksportowe Gagauzji to kraje sąsiadujące Ukraina, Rumunia, a także oddalona Rosja. Nie zaskakuje również obecność Turcji jako partnera handlowego, co związane jest ze wspólną tożsamością kulturową i językową. W odróżnieniu od polityki gospodarczej Naddniestrza, w Gagauzji rzadko występują państwowe gospodarstwa rolne czy przedsiębiorstwa dominującą formą własności pozostaje w tym przypadku własność prywatna, co wynika z ograniczonego terytorium autonomii. 

W ostatnich latach w Gagauzji dostrzega się rozwój wewnętrznej przedsiębiorczości, jednak region ten boryka się z odpływem ludności oraz brakiem wykwalifikowanych pracowników, co utrudnia wzrost budżetu lokalnego w Komracie i ogranicza efektywność prowadzonej i tak marginalnej polityki socjalnej. Również w tym aspekcie zauważyć można podobieństwo do Naddniestrza, ponieważ i tutaj polityka socjalna wspierana jest finansowo przez Federację Rosyjską. 

Różnicę stanowi jednak to, że w przypadku Gagauzji rosyjskie wsparcie ma charakter ideologiczny tj. służy umacnianiu postaw prorosyjskich (rusofilii), a nie wyłącznie korzyściom materialnym. W literaturze, zwłaszcza polskojęzycznej brakuje szerokich analiz gospodarki Gagauzji, co znacząco utrudnia pogłębioną analizę w tym zakresie. Przeciwnie natomiast sytuacja wygląda w odniesieniu do Naddniestrzańskiej Republiki Mołdawskiej, która budzi znacznie większe zainteresowanie w środowiskach naukowych. Autor uważa, że może to wynikać przede wszystkim z ograniczonej znajomości regionu Gagauzji w Polsce oraz bardziej widocznej i aktywnej polityki NRM.

Wspomniana we wcześniej części ustawa z 1994 roku o specjalnym statusie Gagauzji oraz przyjęta w jej następstwie Konstytucja Terytorium Autonomicznego Gagauzji, pozwoliła na stworzenie rozbudowanych ram ustrojowych, na mocy których utworzono lokalny parlament (Halk Toplușu), rząd, system sądownictwa, a także mechanizmy ustawodawcze, pozwalające na uchwalanie lokalnego prawa. Jednym z kluczowych filarów gagauskiej autonomii jest niewątpliwie język, który choć zagrożony zanikiem, został podniesiony do rangi języka urzędowego w regionie obok mołdawskiego i rosyjskiego. Język ten pełni nie tylko funkcję komunikacyjną, lecz przede wszystkim tożsamościową, będąc symbolem odrębności kulturowej Gagauzów zarówno w Mołdawii, jak i w diasporze, np. w ukraińskim Budziaku. W praktyce jednak jego znajomość wśród młodego pokolenia jest ograniczona, a jego obecność w życiu publicznym często pozostaje deklaratywna. 

Mimo to instytucje Gagauzji (m.in. szkoły, media lokalne, organizacje kulturalne) prowadzą działania mające na celu rewitalizację i utrwalenie jego roli w przestrzeni społecznej. Warto również nadmienić w tym miejscu, że pamięć historyczna, jak również i tożsamość Gagauzów jest zupełnie inna na terenie omawianej tutaj autonomii, a zupełnie inna na obszarze wspomnianego wcześniej terytorium Budziaka. Szerzej ta perspektywa omawiana jest w czasopiśmie Ana Sözü (tur. Słowo Matki), które to powstało w odpowiedzi na potrzebę zachowania i rozwijania języka gagauskiego. 

Dzięki regularnemu publikowaniu w języku gagauskim, gazeta nie tylko umożliwia codzienny kontakt z rodzimym językiem, ale także inspiruje młodych dziennikarzy, nauczycieli i pisarzy do tworzenia nowych treści w tym języku. Co więcej, Ana Sözü pełni także funkcję integracyjną. Umożliwia dialog między mieszkańcami różnych miejscowości regionu, prezentując lokalne inicjatywy, wydarzenia kulturalne, opinie czy problemy społeczne. Stanowi także cenne źródło materiałów dydaktycznych, które są wykorzystywane w szkołach w Gagauzji do nauki języka i literatury gagauskiej. 

Inną formą zachowania języka jest utwór Oğlan Oğlan (tur. Chłopcze, chłopcze). To tradycyjna pieśń ludowa Gagauzów, która zajmuje szczególne miejsce w ich muzycznym dziedzictwie. Tytuł, wskazuje na liryczny charakter utworu, w którym wyrażane są uczucia miłosne, tęsknota lub zauroczenie. Pieśń ta, przekazywana z pokolenia na pokolenie w formie ustnej, była i nadal jest wykonywana podczas uroczystości rodzinnych, wesel oraz świąt ludowych, stanowiąc ważny element wspólnotowej tożsamości. Współcześnie pieśń ta wykonywana jest przez zespoły folklorystyczne zarówno w Gagauzji, jak i w diasporze, np. w Turcji, Bułgarii czy Ukrainie. Mimo postępującej marginalizacji języka gagauskiego, społeczność ta wciąż przywiązuje wagę do jego symbolicznego znaczenia. Przykładem tego może być obchodzone święto Ana Dilmiz (tur. Nasz język ojczysty). 

Zagadnieniem ściśle powiązanym z językiem, lecz rzadziej polaryzującym, jest kwestia religii. Początkowo w kulturze gagauskiej dominował islam, którego obecność na tych terenach datuje się na XVIII wiek. Jednak pod wpływem kontaktów ze Słowianami Gagauzi przeszli na prawosławie. Co ciekawe, liturgia nie była początkowo prowadzona w języku gagauskim, lecz rumuńskim, co było związane z wcześniejszym podziałem terytorialnym i przynależnością poszczególnych parafii.

Wracając do przewodniego tematu warto jednak zauważyć, że choć konstrukcja prawna Gagauzji pozornie zapewnia pewną samodzielność, to jednak w rzeczywistości dochodzi do kilku kolizji norm konstytucyjnych pomiędzy aktami autonomii a Konstytucją Republiki Mołdawii. Przykładowo, artykuł 2 Konstytucji Gagauzji, który uznaje Gagauzję za „narodowo-terytorialną autonomię w składzie państwa mołdawskiego”, jest w praktyce interpretowany przez władze lokalne jako przyznanie jej statusu politycznego podmiotu, co stoi w sprzeczności z zasadą jednolitości państwa określoną w art. 1 Konstytucji Mołdawii. Z kolei artykuł 12, dotyczący systemu prawnego, deklaruje nadrzędność prawa autonomii na jej terytorium w zakresie kompetencji wcześniej przekazanych, co prowadzi do licznych sporów interpretacyjnych. 

Szczególnie kontrowersyjny jest artykuł 111, który odnosi się do prawa Gagauzji do samostanowienia w przypadku zmiany statusu państwowego Mołdawii. Pogłódek i Nowak wskazują, że ten przepis, choć oparty na ustawie z 1994 roku, pozostaje w kolizji z brakiem jakiejkolwiek procedury konstytucyjnej przewidującej legalną secesję jednostki terytorialnej. Mimo przytoczonej tu walidacji prawnej ich sytuacja jako mniejszości została skodyfikowana nie tylko w aktach lokalnych, lecz także uwzględniona w systemie reprezentacji, poprzez obecność przedstawicieli autonomii w instytucjach państwowych oraz system polityczny umożliwiający utrzymanie lokalnych elit. 

W tym sensie można stwierdzić, że obywatelstwo w Gagauzji posiada podwójny wymiar tj. uniwersalny (obywatel Republiki Mołdawii) oraz partykularny (członek zbiorowości gagauskiej, korzystający z własnego systemu instytucjonalnego). Omawiany tu model, choć miejscami wydaje się napięty, to stanowi jednak przykład swego rodzaju asymetrycznej autonomii, która umożliwia łączenie lojalności obywatelskiej z dążeniem do kulturowego samookreślenia. Z perspektywy całościowej tj. Europy Środkowo-Wschodniej, gdzie polityki mniejszościowe często ograniczają się do rozwiązań symbolicznych, Gagauzja wyznacza bardziej wyrazistą drogę dla  współistnienia między centrum a peryferiami, nawet jeśli jej skuteczność bywa ograniczana przez brak realnej decentralizacji w tym m.in. finansowej. Choć autonomia Gagauzji mogłaby z zewnątrz budzić skojarzenia z potencjalnym separatyzmem, to w rzeczywistości stanowi raczej przykład konstruktywnego kompromisu między centrum a peryferiami niż zagrożenie dla integralności państwa Mołdawskiego. Gagauzi, choć pielęgnują swój język, kulturę i własne instytucje, nie posiadają zdolności do całkowitego oderwania się od Mołdawii, lecz do zachowania swojej odrębności w ramach państwowej wspólnoty. To nie „mała Rosja” ani „druga Naddniestrzańska Republika”, lecz raczej model tolerowanego innego głosu, który przez dekady pozwalał uniknąć konfliktów zbrojnych.

Mniejszości w Europie Środkowo-Wschodniej: integracja a marginalizacja

Summa summarum kwestia mniejszości narodowych i etnicznych oraz językowych w Europie Środkowo-Wschodniej pozostaje jednym z najbardziej złożonych i niedokończonych wyzwań współczesnego porządku polityczno-prawnego w regionie po 1989 roku. Problem ten wynika nie tylko z zaszłości historycznych, lecz także z ciągłych zmian pejzażu geopolitycznego oraz napięć między potrzebą jedności a aspiracjami do różnorodności. Region Europy Środkowo-Wschodniej, to z pewnością specyficzna mozaika kultur przy uwzględnieniu intensywnych migracji, przesunięć granic i przymusowych przesiedleń w XX wieku, charakteryzuje się szczególnym typem mniejszości, których obecność nie wynika z migracji, lecz z historycznego trwania na danym terenie. 

Wśród części z nich można wskazać m.in. Węgrów w Rumunii i Słowacji, Rusinów na Ukrainie i w Polsce, Polaków na Litwie, a także bardziej niszowe wspólnoty, jak Karaimi. Ich status prawny i społeczny jest często niejednoznaczny, zależny od relacji większościowej z władzą centralną oraz od bieżącego kontekstu politycznego. Autor uważa, że jednym z głównych problemów regionu pozostaje w dalszym ciągu brak wypracowania spójnej polityki mniejszościowej, która potencjalnie łączyłaby ochronę praw kolektywnych z rzeczywistym uczestnictwem mniejszości w życiu publicznym. Na obecnym etapie prawnym mamy do czynienia jedynie z tzw. modelami asymilacyjnymi, gdzie mniejszości choć są uznane formalnie, to ich rola jest zredukowana do folkloru, języka w przestrzeni symbolicznej czy okazjonalnych obchodów. Dotyczy to również zapisów prawnych na gruncie Polskim. 

W tym kontekście problemem staje się instrumentalizacja mniejszości w polityce wewnętrznej i zagranicznej. Nierzadko podczas ważnych świąt narodowych władza chętnie odwołuje się do “roli” mniejszości a z drugiej uznaje ją na podstawie, przeważnie stereotypów lub uprzedzeń jako zagrożenie dla jedności
narodowej. Taka retoryka niestety nie tylko osłabia mechanizmy integracyjne, ale również pogłębia podziały społeczne i sprzyja radykalizacji względem nich.

Niemniej na ten przykład warto zauważyć, że niektórzy przedstawiciele mniejszości funkcjonują w podwójnych przestrzeniach kulturowych tzn. czują się związani zarówno z kulturą większościową, jak i własnym dziedzictwem np. Śląsk. Problem polega jednak na tym, że prawo często nie uwzględnia złożoności takich tożsamości, operując kategoriami binarnymi obywatel vs cudzoziemiec lub narodowy vs mniejszościowy, które nie odzwierciedlają rzeczywistości społecznej. 

Brakuje nam zatem elastycznych instrumentów, takich jak wielojęzyczność instytucjonalna, reprezentacja polityczna na zasadzie proporcjonalności czy lokalne systemy edukacji międzykulturowej. Na tym tle można też stwierdzić, że doświadczenie Gagauzji jawi się jako laboratorium alternatywnego podejścia do przedstawionego tu problemu, choć jego skuteczność pozostaje w dalszym ciągu ograniczona ze względu na niewielką skalę i unikalność dogodnych warunków dla odpowiedniej materializacji w życiu publicznym.

Źródła:

[1] Antonowicz L., Podręcznik Prawa Międzynarodowego, Warszawa 1993.
[2] Bajora A., Historiographic analysis of the Gagauz identity and integration in the Republic of Moldova, “Buletin Ştiinţific. Revistă de Etnografie” vol. 18(31), 2013.
[3] Czerwiński J., Funkcjonowanie języka gagauskiego i jego znaczenie dla tożsamości Gagauzów ukraińskiego Budziaku, w: red. W. Lipińskiego, Warszawa 2014.
[4] Hatłas J., Gagauzja i Gagauzi. Historia oraz współczesność, Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu, Poznań 2009.
[5] Judt T., Powojnie. Historia Europy od roku 1945, Wydawnictwo Rebis, Poznań 2008.
[6] Kłos M., O szorstkiej przyjaźni dwóch narodów. Analiza relacji bułgarsko-gagauskich w Budziaku, w: Bałkany na Ukrainie. Bułgarzy, Gagauzi i Albańczycy z ukraińskiego Budziaku, red. W. Lipińskiego, Warszawa 2014.
[7] Pogłódek A., Nowak A., Akty ustrojowe Terytorium Autonomicznego Gagauzji, “Instytut Prawa Ustrojowego” 2017.
[8] Rokita Z., Kajś. Opowieść o Górnym Śląsku, Wydawnictwo Czarne, 2020.
[9] Sobczyński M., Państwa i terytoria zależne. Ujęcie geograficzno-polityczne, Toruń 2006.
[10] Ustawa z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym (Dz.U. 2005 Nr 17, poz. 141).