Od czasu ponownego otwarcia się na świat w 1978 r. Chiny przez dziesięciolecia były jedną z najszybciej rozwijających się gospodarek w historii. Chińskie PKB w latach 1991-2011 rosło średniorocznie o 10,5% dzięki modelowi rozwojowemu opartemu na eksporcie dóbr i podwykonawstwie produkcji przemysłowej dla państw rozwiniętych. Pasmo sukcesów gospodarczych, wzrost jakości życia ludności oraz wzrost znaczenia Chin na arenie międzynarodowej stanowiły silny mandat dla Komunistycznej Partii Chin, która zarządzała krajem przy pomocy mieszanki ustrojów socjalistycznych i rynkowych.

Autor: Marceli Hązła

Zaczęło się to jednak powoli zmieniać od czasu objęcia władzy przez Xi Jinpinga, który z biegiem lat centralizował władzę w swoich rękach oraz przyjmował coraz bardziej nacjonalistyczną retorykę. Ekspansja gospodarcza Chin spowolniła w trakcie jego rządów, a średnioroczny wzrost PKB w latach 2011-2021 spadł do 6,7%. W szczególności ostatnie lata uwidoczniły narastające problemy związane z konsolidacją władzy w rękach Przewodniczącego ChRL. W następstwie pandemii COVID-19, wojny w Ukrainie i niekorzystnej koniunktury, od połowy 2023 r. zaczynają więc uwidaczniać się coraz liczniejsze strukturalne problemy chińskiej gospodarki, co może przyczynić się do narastania niezadowolenia wśród społeczeństwa oraz do spadku lojalności członków KPCh wobec Xi Jinpinga:

1. Rynek nieruchomości (stanowiący niemal 30% chińskiego PKB) załamał się po nieprzerwanym 20-letnim boomie. Według prognoz Międzynarodowego Funduszu Walutowego, wzrost gospodarczy Chin będzie spowalniał przez całą trzecią dekadę XXI w., spadając z 5% w 2024 r. do 3,4% w 2028 r.
2. Samorządy lokalne i rząd centralny mają bardzo wysoki poziom zadłużenia (stosunek łącznego długu publicznego i prywatnego do PKB kraju wyniósł na koniec 2023 r. 287,8%, co jest drugą po Japonii najwyższą wartością na świecie), a koszty jego obsługi oznaczają rosnące problemy dla decydentów politycznych. W konsekwencji niektóre miasta nie są już w stanie spłacać swoich długów i muszą ograniczać podstawowe usługi lub zmniejszać świadczenia medyczne dla seniorów.
3. Inwestycje zagraniczne: W Q3 2023 r. po raz pierwszy w historii publikowania danych finansowych kraju inwestorzy zagraniczni dokonali dezinwestycji w Chinach o łącznej wartości 11,8 mld $, co może oznaczać rozpoczęcie trendu odpływu kapitału zagranicznego z kraju i znacząco obniżyć pozycję konkurencyjną chińskiej gospodarki.
4. De-risking w UE: Od czasu rosyjskiej inwazji na Ukrainę państwa członkowskie UE dostrzegają rosnącą potrzebę większego uniezależnienia gospodarczego od dostaw z krajów o wysokim poziomie dystansu geopolitycznego (tzw. de-risking). Otwarcie podkreślają, że dotychczasowy model współpracy z Chinami (ponad 400 mld $ deficytu handlowego) będzie musiał być zrewidowany i doprowadzony do bardziej zrównoważonej formy.
5. Spowolnienie gospodarcze i niekorzystne perspektywy dalszego rozwoju kraju przekładają się także na rosnące niezadowolenie klasy średniej, która od lat stanowiła główny obszar zainteresowań Xi Jinpinga (dążącego do osiągnięcia kraju „umiarkowanego dobrobytu” z „bogacącą się klasą średnią”). Chińczycy żyjący w dużych miastach (zwłaszcza młodzi) z coraz większym sceptycyzmem podchodzą do modelu pracy „996” (od 9 rano do 9 wieczorem, 6 dni w tygodniu), przy stosunkowo niskich płacach. Co najmniej 20% Chińczyków w wieku 16-24 lat jest bezrobotnych (czyli nawet 30 mln osób) – skłoniło to KPCh do zaprzestania publikacji danych dotyczących bezrobocia, by nie pogarszać nastrojów społecznych.
6. Tang ping: Od czasu wybuchu pandemii COVID-19 można było zaobserwować trend społeczny tang ping oznaczający „leżenie na płasko” – była to forma łagodnego protestu przeciwko kulturze przepracowania, a także rosnącej inwigilacji ze strony rządu. Jednakże obecnie protesty coraz częściej eskalują do poziomu realnych strajków – w 2022 r. odnotowano ich ponad 750, a do końca 3Q 2023 aż 900.
   
   

Wszystkie te problemy wymuszają reakcję ze strony chińskich władz, która przebiega dwutorowo. Z jednej strony starają się one zmobilizować aparat partyjny i społeczeństwo, używając nowych haseł, propagandy sukcesu oraz cedując odpowiedzialność za niepowodzenia na kraje Zachodu:

1. Bezpieczeństwo państwa: Centralnym punktem nowej narracji KPCh nie jest już „społeczeństwo umiarkowanego dobrobytu” i kwestie gospodarcze, ale szeroko rozumiane bezpieczeństwo państwa. Dla obywateli będzie to oznaczało konieczność wyrzeczeń na rzecz wspólnego dobra i akceptację niższego tempa wzrostu dochodów. Do 2027 r. mają zostać osiągnięte zbrojeniowe cele modernizacyjne, rozbudowa potencjału naukowo-technologicznego i zwiększenie niezależności Chin w tej dziedzinie.
2. Postępowania antykorupcyjne: Coraz częściej jako polityczne narzędzie dyscyplinarne wykorzystuje się postępowania antykorupcyjne, w wyniku których represje spotykają elity biznesowe i wyższych urzędników (na szczeblu wiceministra lub wyższym, lub tych o wysokiej randze w kluczowych sektorach). W 2023 r. ich liczba osiągnęła rekordowe 45 przypadków, rosnąc z 32 w 2022 r.
3. Antyzachodnia retoryka: Xi Jinping wezwał także społeczeństwo do „historycznej cierpliwości” oraz zintensyfikował antyzachodnią retorykę, podkreślając nadmierny materializm ustroju kapitalistycznego, negatywny wpływ „hegemonii USA” na rozwój społeczno-gospodarczy Chin oraz wzywając do mobilizacji społeczeństwa do wykrywania zagrożeń dla państwa. W tym celu zaktualizowano ustawę antyszpiegowską, która rozszerza kompetencje władz do inwigilacji – mogą one teraz uzyskać dostęp do wiadomości e-mail i mediów społecznościowych osób fizycznych oraz przedsiębiorstw.
4. Status Tajwanu: Pod koniec 2023 r. można było także zaobserwować zaostrzenie retoryki dotyczącej statusu Tajwanu w związku z tamtejszymi wyborami prezydenckimi i parlamentarnymi. Podczas przemówienia noworocznego Xi Jinping podkreślał, że Tajwan i Chiny z pewnością się zjednoczą. Według tajwańskiego Ministerstwa Obrony Narodowej, w 4Q 2023 Chiny wysłały dziesiątki samolotów wojskowych i okrętów wojennych w pobliże Tajwanu, chcąc zademonstrować swoje zdolności do naruszania przestrzeni powietrznej wyspy.
   
   

Z drugiej strony chińscy decydenci wydają się być świadomi potencjalnych zagrożeń wynikających z całkowitej izolacji Chin na arenie międzynarodowej i starają się przynajmniej częściowo równoważyć centralizację władzy za pomocą symbolicznych gestów sugerujących chęć kontynuacji współpracy z Zachodem:

1. Łagodzenie kontroli przepływu kapitału: We wrześniu 2023 r. chiński rząd złagodził kontrolę przepływu kapitału w dwóch największych miastach kraju – Pekinie i Szanghaju – aby umożliwić obcokrajowcom swobodny przepływ pieniędzy do i z Chin. Polityka ta ma na celu przyciągnięcie inwestycji zagranicznych w celu „zbudowania otwartej gospodarki”.
2. China International Import Expo (CIIE): W listopadzie 2023 r. na wydarzeniu China International Import Expo (CIIE) dołożono starań, by przedstawiać Chiny jako otwarty rynek, chętny poprawić więzi handlowe z partnerami zagranicznymi. Na tę edycję CIIE wysłano także największe w historii delegacje ze Stanów Zjednoczonych i Australii, co może sugerować chęć poprawy stosunków handlowych po okresie wojny handlowej.
3. Spotkania z przedstawicielami biznesu: Od Q4 2023 r. chińscy urzędnicy wyższego szczebla, w tym szefostwo Ludowego Banku Chin czy sam Xi Jinping, regularnie spotykają się z czołowymi przedstawicielami biznesu, takimi jak CEO Apple, Microsoftu, JP Morgan, Tesli i HSBC, zobowiązując się do dalszego otwarcia branży finansowej i „optymalizacji” środowiska operacyjnego dla firm zagranicznych.

Można więc skonkludować, że po kilku dekadach prężnego wzrostu gospodarka Chin znalazła się na rozdrożu. Choć KPCh nadal stara się zachować pozory chęci współpracy z krajami Zachodu, to można podejrzewać, że Xi Jinping w przewidywalnej przyszłości będzie kontynuował dotychczasową politykę konsolidacji władzy. W krótkim okresie zapewni mu to zwiększoną zdolność do prowadzenia polityki wewnętrznej i trudno wyobrazić sobie scenariusz, w którym jego pozycja byłaby zagrożona. Wynika to zarówno z braku realnych przeciwników politycznych, których zwalczał on na przestrzeni poprzednich dwóch kadencji, ale także z kultury konfucjańskiej głęboko zakorzenionej w chińskim społeczeństwie, które pomimo rosnącego ostatnimi czasy niezadowolenia i rosnącej liczby strajków w zakładach pracy nie ma predyspozycji do wywierania realnego wpływu na krajowe władze czy też oddolnych rewolucji.

Odrębną kwestię stanowi jednak dłuższa perspektywa. Strukturalne problemy chińskiej gospodarki narastające przez dekady będą coraz trudniejsze do ukrycia i doraźnego rozwiązania. Centralizacja władzy negatywnie wpłynie na potencjał rozwojowy państwa, a kontrola nad sferą naukową ograniczy potencjał chińskiej gospodarki do innowacyjności i zdolności do skutecznego konkurowania z Zachodem. Pogarszająca się sytuacja gospodarcza, przekładająca się na negatywne postrzeganie szefów lokalnych struktur partii, będzie tym samym oznaczać osłabienie pozycji samego Xi Jinpinga w KPCh, co może przyczynić się do kryzysu władzy.

Kryzys wewnętrzny grożący pozycji Xi Jinpinga wewnątrz KPCh wbrew pozorom nie byłby jednak korzystnym scenariuszem dla państw Zachodu. W razie zagrożenia zdolności Xi Jinpinga do kontroli aparatu partyjnego nie można wykluczyć skokowej eskalacji napięć wokół Tajwanu. Dotychczasowe plany KPCh wobec Tajwanu pozostają bowiem aktualne – do 2049 r. ma nastąpić pojednanie Chin kontynentalnych z tą „zbuntowaną prowincją”, nie wykluczając także opcji siłowej.

Dlatego też w interesie Zachodu leży kontynuacja współpracy z Chinami i nie dopuszczenie do ich całkowitej izolacji i zapaści gospodarczej. Należy oczywiście zminimalizować ryzyko łańcuchów dostaw i rozważyć częściowe wycofanie produkcji z Państwa Środka – w szczególności w strategicznych sektorach, takich jak energetyka, OZE czy zaawansowana elektronika – ale chińskie przewagi konkurencyjne obejmujące dostęp do ogromnego zasobu siły roboczej, infrastruktury, sieci dostawców i największego rynku zbytu na świecie gwarantują im ważne miejsce w globalnych łańcuchach wartości w dającej się przewidzieć przyszłości – z czego Zachód wciąż powinien korzystać.

Źródła: