Rozmieszczenie mniejszości węgierskiej na Zakarpaciu wraz z polityką Budapesztu sprawia, że społeczność ta nie ulega procesowi asymilacji, co zwiększa ryzyko podatności Węgrów na wpływy, manipulacje i antagonizowanie państwa ukraińskiego. Pomimo to relacje społeczne pomiędzy zakarpackimi Węgrami a Ukraińcami od lat kształtują się niezależnie od zawiłych i problematycznych stosunków tych krajów na poziomie rządowym czy dyplomatycznym. W obliczu skutków trwającej wojny, które dotykają wieloetniczny region, wśród jego społeczności wzrasta świadomość istoty tolerancji oraz roli międzykulturowego dialogu, które powinny przełożyć się na poprawę wzajemnych relacji w najbliższej przyszłości.

Autor: Bartłomiej Gibas

Nowy Kraj, nowa rzeczywistość

W sierpniu 1990 r. po przyjęciu 16 lipca 1990 r. Deklaracji Suwerenności Państwa Ukrainy z wizytą na Węgry udał się Minister Spraw Zagranicznych Ukraińskiej SRR Anatolij Złenko, który w Budapeszcie spotkał się z prezydentem Árpádem Gönczem. Pierwszy niekomunistyczny prezydent Węgier udał się z rewizytą na Ukrainę pod koniec września 1990 r. i był pierwszym zagranicznym politykiem, którego przyjęto w Kijowie, a nie w Moskwie.

Pod koniec maja 1991 r. będący Przewodniczącym Rady Najwyższej Ukraińskiej SRR Łeonid Krawczuk podpisał w stolicy Węgier Deklarację o podstawach stosunków między Ukraińską SRR i Republiką Węgierską, Konwencję Konsularną oraz Protokół o konsultacjach MSZ Ukraińskiej SRR i Republiki Węgierskiej, które pomimo nazwy stanowiły uznanie dla suwerennej Ukrainy.

Późniejszy pierwszy prezydent Ukrainy podpisał także ważną dla zamieszkujących obwód zakarpacki około 163 000 Węgrów. Deklarację o zasadach współpracy między Republiką Węgierską i Ukraińską SRR.

Powstałe w 1989 r. Stowarzyszenie Kulturalne Węgrów Zakarpackich (KMKSZ) zrzeszające blisko 40 000 członków przyjęło w lipcu 1991 r. deklarację o nadaniu przygranicznemu regionowi autonomii w granicach suwerennego państwa ukraińskiego. W międzyczasie 10 sierpnia 1991 r. w Użhorodzie został otwarty węgierski konsulat, który w 1993 r. przekształcono w konsulat generalny.

Węgry jako czwarty kraj na świecie 3 grudnia 1991 r. uznały niepodległość Ukrainy, aby nie tylko wesprzeć ją na arenie międzynarodowej, ale też upomnieć się o zamieszkujących jej zachodnie rubieże rodaków, dążących do uzyskania szerokiej autonomii. Pierwszym zawartym przez niepodległą Ukrainę międzypaństwowym traktatem był podpisany 6 grudnia 1991 r.

Układ o podstawach dobrosąsiedztwa i współpracy między Republiką Węgierską i Ukrainą. W jego pierwszym artykule stwierdzono, że sąsiedzi uznają swoją integralność terytorialną oraz nie roszczą do siebie żadnych pretensji terytorialnych.

Przyjęta 25 czerwca 1992 r. przez parlament Ukrainy Ustawa o mniejszościach narodowych na Ukrainie gwarantowała de iure wszystkim jej obywatelom równe prawa polityczne, społeczne oraz kulturalne, co oznaczało między innymi możliwość tworzenia partii politycznych, reprezentowania mniejszości w organach władzy oraz instytucjach państwowych, nauczania w języku ojczystym, a także rozwijania narodowych tradycji kulturalnych. Pełna niedociągnięć ustawa była jednak ramowym aktem prawnym niemającym przełożenia w innych ukraińskich przepisach.

Pomimo przeprowadzonego 1 grudnia 1991 r. referendum zamieszkujący Zakarpacie Węgrzy nie otrzymali statusu specjalnego samorządnego terytorium administracyjnego, dlatego też ich działania w połowie lat 90. XX w. skupiły się na rozwoju kultury i edukacji, do którego przyczyniła się między innymi działalność Narodowego Teatru Dramatycznego w Berehowie, Towarzystwa Inteligencji Węgierskiej, Zakarpackiego Węgierskojęzycznego Towarzystwa Naukowego, Zakarpackiego Instytutu Węgierskiego oraz Użhorodzkiej Akademii Ekonomicznej.

W czasie trwania prezydentury Árpáda Göncza i Łeonida Krawczuka zawarto intratne dla obu państw umowy gospodarcze oraz podpisano porozumienie o uproszczonym ruchu granicznym, które ułatwiło i zintensyfikowało podróżowanie mieszkańcom przygranicznego komitatu Szabolcs-Szatmár-Bereg oraz obwodu zakarpackiego. W dużej mierze wpłynęło ono na rozwój współpracy krajowych organizacji z węgierskimi stowarzyszeniami działającymi na Zakarpaciu.

Proces przemian ustrojowych, jakie miały miejsce jesienią 1989 r. w państwach bloku wschodniego doprowadził do odnowienia wielu dawnych sporów pomiędzy narodami Europy. Temat traktatu w Trianon będącego dla Węgrów tragedią narodową powrócił szybciej niż zakładano. Już w marcu 1990 r. nastąpił pierwszy zgrzyt w relacjach pomiędzy Węgrami i ich sąsiadami.

Wywołały go kontrowersyjne słowa pierwszego niekomunistycznego premiera Węgier Józsefa Antalla, który stwierdził, iż „w duchu i uczuciach chciałby być premierem 15 000 000 Węgrów” oraz zaznaczył, że relacje z państwami ościennymi będą uwarunkowane ich polityką wobec zamieszkującej je węgierskiej diaspory, co zostało nazwane doktryną Antalla.

Wkrótce kwestia Węgrów żyjących od 1920 r. poza granicami kraju zaczęła być coraz częściej podnoszona przez Zgromadzenie Narodowe i stała się przedmiotem polityki zagranicznej oraz wewnętrznej odróżniającym partie prawicowe od lewicowych. Pomimo to w 1992 r. Antall podobnie jak i zdecydowana większość węgierskiego społeczeństwa odrzucił jakąkolwiek możliwość przeprowadzenia rewizji granic.

Z powodu niewyodrębnienia przez ukraińskie władze w budżecie środków przeznaczonych na mniejszości narodowe na sytuację mniejszości węgierskiej w obwodzie zakarpackim zwrócił niebawem uwagę Budapeszt, co doprowadziło do intensyfikacji wizyt węgierskich polityków w dolinie Cisy oraz podjęcia rozmów z Kijowem w celu utworzenia autonomii.

Realia i wyzwania kolejnego tysiąclecia

Do pierwszych nieporozumień między Węgrami a Ukrainą doszło po objęciu urzędu prezydenta przez Łeonida Kuczmę. Oba kraje podzieliła wówczas kwestia należytego upamiętnienia poległych na Zakarpaciu w latach 1938-1939 żołnierzy węgierskich oraz członków Siczy Karpackiej.

Pomimo to relacje pomiędzy Budapesztem a Kijowem były poprawne, a intensywne kontakty miały miejsce nie tylko między prezydentami i premierami, ale także na szczeblu ministerialnym i parlamentarnym. Po wygranej w maju 1994 r. w wyborach parlamentarnych Węgierskiej Partii Socjalistycznej kwestia węgierskiej diaspory odeszła chwilowo na dalszy plan.

Temat traktatu w Trianon i jego konsekwencji powrócił do debaty publicznej po zwycięstwie w maju 1998 r. w wyborach parlamentarnych narodowej i konserwatywnej partii Fidesz i objęciu urzędu premiera przez jej wieloletniego przewodniczącego Viktora Orbána. 19 czerwca 2001 r. Zgromadzenie Narodowe przyjęło (306 głosów za, 17 przeciw, 8 wstrzymujących się) Ustawę LXII z 2001 r. o Węgrach zamieszkałych w krajach sąsiednich.

Ustawa zwana potocznie Kartą Węgra weszła w życie 1 stycznia 2002 r. Dzięki niej Węgrzy mieszkający poza granicami kraju (wyjątek stanowiła Austria będąca członkiem UE) mogli korzystać z szeregu przywilejów pracowniczych, socjalnych, edukacyjnych i kulturalnych zarezerwowanych dotychczas wyłącznie dla obywateli Republiki Węgierskiej.

Posiadanie Karty uprawniało między innymi do legalnej pracy na Węgrzech przez trzy miesiące w ciągu roku, bezpłatnego studiowania na uczelniach, nieodpłatnego korzystania z opieki zdrowotnej czy też zapomogi na kształcenie dzieci w położonych w państwach ościennych szkołach z językiem węgierskim.

Karta Węgra przyczyniła się do zahamowania procesu asymilacji mniejszości węgierskiej, która postępowała po objęciu urzędu premiera przez Julię Tymoszenko. Jednocześnie przepisy wpłynęły na masową emigrację na Węgry najmłodszej części węgierskiej społeczności obwodu zakarpackiego oraz doprowadziły do odpływu wykształconych specjalistów.

W międzyczasie w mieście Berehowo otwarto drugi konsulat Węgier na Zakarpaciu, a przeprowadzony w grudniu 2001 r. powszechny spis ludności wykazał, że wzdłuż granicy węgiersko-ukraińskiej żyje 156 600 Węgrów (12,1% populacji Ukrainy), co stanowiło niewielką zmianę w stosunku do spisu przeprowadzonego w 1989 r.

Po zwycięstwie socjaldemokratów w wyborach parlamentarnych w kwietniu 2002 r. koalicyjny rząd, na którego czele stał premier Péter Medgyessy, zgodnie z zapowiedzią dokonał nowelizacji Karty Węgra. W wyniku międzynarodowych nacisków i presji ze strony UE 23 czerwca 2003 r. węgierski parlament przyjął zmodyfikowaną wersję ustawy, w której za priorytet uznano programy pomocowe dla działających poza granicami organizacji oświatowo-kulturalnych.

5 grudnia 2004 r. na Węgrzech odbyło się referendum dotyczące przyznawania podwójnego obywatelstwa Węgrom zamieszkującym sąsiednie państwa. Zainicjowane przez prawicową opozycję głosowanie miało według jej polityków wynagrodzić diasporze krzywdy, jakich doświadczyła po zakończeniu I wojny światowej.

Socjalliberalna koalicja rządząca apelowała natomiast do wyrażenia sprzeciwu wobec projektu podwójnego obywatelstwa z uwagi na wysokie koszty. Choć 51,6% głosujących poparło zrównanie praw przysługujących Węgrom w kraju z ich rodakami na obczyźnie, referendum nie było wiążące z uwagi na 37,5% frekwencję.

Od momentu przystąpienia do Unii Europejskiej Węgry były jednym z państw, które intensywnie działały na rzecz zbliżenia Ukrainy z UE oraz NATO. Pomiędzy oboma państwami rozwijały się kontakty handlowe, a liczba węgierskich inwestycji na Ukrainie stale rosła. Jedna piąta wymiany handlowej przypadała na obwód zakarpacki, dlatego też w 2007 r. weszło w życie nowe porozumienie dotyczące zasad ruchu na granicy węgiersko-ukraińskiej, którego celem było zwiększenie wymiany handlowej oraz zmniejszenie poziomu bezrobocia.

Powrót Orbana i zwycięstwo Fideszu

W przełomowych dla Węgrów wyborach parlamentarnych w kwietniu 2010 r. Fidesz zdobył poparcie na poziomie 52,7%, co przyczyniło się do wprowadzonych w kolejnych latach gruntownych zmian systemowych oraz społeczno-gospodarczych. Urząd premiera ponownie objął Viktor Orbán, który postanowił kontynuować instrumentalne wykorzystywanie węgierskiej pamięci narodowej do celów politycznych.

Jednym z głównych celów rządu stała się poprawa sytuacji Węgrów żyjących poza granicami kraju i zrealizowanie nieudanych planów z początku XXI w. W związku z tym 26 maja 2010 r. Zgromadzenie Narodowe przyjęło Ustawę XLIV umożliwiającą nabycie węgierskiego obywatelstwa Węgrom mieszkającym na terenach należących do dawnego Królestwa Węgier. Warunkiem uzyskania obywatelstwa było posiadanie węgierskich przodków, znajomość języka węgierskiego, poświadczenie organizacji zrzeszającej Węgrów w danym kraju, a także złożenie obywatelskiej przysięgi.

Prawicowa koalicja rządząca Fideszu i Chrześcijańsko-Demokratycznej Partii Ludowej ustanowiła również 4 czerwca Dniem Jedności Narodowej w celu przypomnienia Węgrom o traktacie w Trianon oraz o rodakach żyjących w państwach ościennych.

Ponadto w uchwalonej 25 kwietnia 2011 r. nowej konstytucji Węgier, która weszła w życie 1 stycznia 2012 r. znalazł się zapis o obowiązku realizowania przez państwo polityki narodowej, ochrony praw ludności węgierskiej żyjącej poza granicami, a także utrzymywania ich więzi z Węgrami żyjącymi na terenie kraju. Procedura przyznawania przez Węgry podwójnego obywatelstwa oburzyła rządy państw ościennych oraz instytucje unijne.

Choć Ukraina jest jednym z niewielu państw, które zakazują posiadania podwójnego obywatelstwa (państwo nie karze za posiadanie innego obywatelstwa, ale uznaje tylko ukraińskie) tysiące zakarpackich Węgrów uzyskało węgierski, a jednocześnie unijny paszport, dzięki któremu od 2012 r. mogą brać udział w wyborach.

W wyniku przyjętej 10 sierpnia 2012 r. Ustawy o zasadach polityki językowej państwa język węgierski podobnie został uznany za jeden z języków mniejszościowych i regionalnych. Faworyzująca język rosyjski ustawa dopuszczała używanie języka mniejszości na terenach, gdzie żyje ponad 10% miejscowej ludności. W 24,5-tysięcznym Berehowie, którego blisko połowę mieszkańców stanowili Węgrzy, podjęto decyzję o uznaniu węgierskiego za język urzędowy. Język ten stał się wymagany przy zatrudnianiu w mieście pracowników organów państwowych i samorządowych. Pojawił się również w mediach, na reklamach oraz na tablicach z nazwami ulic.

Dzięki ustawie pozycja społeczna Węgrów w dolinie Cisy wzrosła, co wpłynęło nie tylko na częstotliwość wizyt przedstawicieli węgierskich władz w regionie oraz skalę przeprowadzanych uroczystości, ale również na dalszy rozwój kulturalny, kształcenie w języku węgierskim na wszystkich etapach edukacji, tworzenie się nowych organizacji, a także powstawanie wielu miejsc pamięci, które niejednokrotnie padały ofiarą wandalizmu ze strony ukraińskich nacjonalistów bądź były dewastowane przez samych Węgrów w ramach działań prowadzonych pod obcą banderą.

Węgrzy, a polityka Rosji

Euromajdan i rewolucja godności doprowadziły do osłabienia struktur państwa ukraińskiego, co zostało wykorzystane przez agresywną w polityce zagranicznej Federację Rosyjską oraz kierowane rewizjonistyczną retoryką i nostalgią Węgry.

Zamieszkujący dolinę Cisy Węgrzy w 2014 r. stali się elementem międzynarodowego sporu, w który zostały zaangażowane również Unia Europejska, NATO oraz Rosja. Na Zakarpacie 1 marca 2014 r. przybył szef węgierskiego MSZ János Martonyi, który podziękował Węgrom za utrzymywanie jedności narodowej oraz wyraził dezaprobatę wobec nowej polityki językowej realizowanej przez Kijów.

Co ważne, wizyta węgierskiego ministra w obwodzie zakarpackim pokryła się w czasie z wystosowywaniem przez „premiera” Republiki Autonomicznej Krymu Siergieja Aksionowa prośby do Władimira Putina w celu „zapewnienia spokoju i bezpieczeństwa mieszkańcom półwyspu”.

Wkrótce węgierska prawicowa partia Jobbik powszechnie określana mianem neofaszystowskiej zaczęła podnosić kwestię pełnej autonomii dla zakarpackich Węgrów. Obecność polityków Jobbiku w roli obserwatorów przeprowadzonego pod groźbą użycia broni referendum na Krymie 16 marca 2014 r. została wykorzystana przez Rosję jako dowód na międzynarodowe uznanie głosowania.

Po zwycięstwie (44,8%) Fideszu w kwietniowych wyborach parlamentarnych temat mniejszości węgierskiej powrócił ze zdwojoną siłą. W wygłoszonej 10 maja 2014 r. w Zgromadzeniu Narodowym przemowie premier Viktor Orbán oznajmił, iż Węgrzy na Zakarpaciu powinni uzyskać szeroką autonomię. Urzędujący od 2010 r. premier wyraził również oczekiwanie, że w przeobrażającym się państwie ukraińskim jego rodacy otrzymają podwójne obywatelstwo oraz samorząd.

Wypowiedź Orbána wywołała falę krytyki wśród przywódców państw Unii Europejskiej i zbiegła się w czasie z powstaniem 12 maja 2014 r. separatystycznej Ługańskiej i Donieckiej Republiki Ludowej, poprzez co działania Budapesztu wywołały na Ukrainie oburzenie. Po złożeniu wyjaśnień przez węgierskie MSZ w Brukseli i Kijowie dotyczących znaczenia słów o potencjalnej autonomii temat ten z upływem czasu zszedł z wokandy.

Wpływ polityki zagranicznej Węgier i jej konsekwencje dla Węgrow Zakarpackich

Stanowisko Węgier wobec Ukrainy od momentu aneksji Krymu przez Rosję i rozpoczęcia wojny w Donbasie pozostawało dwuznaczne. Pomimo potępienia nielegalnego przyłączenia Półwyspu Krymskiego oraz poparcia suwerenności i integralności terytorialnej Ukrainy Budapeszt wielokrotnie podważał demokratyczny charakter ukraińskich władz, oraz zarzucał im łamanie praw mniejszości, forsując idee decentralizacji państwa ukraińskiego.

Węgierski rząd był również przeciwny zawieszeniu swoich relacji gospodarczych z Rosją oraz wymierzonym w nią unijnym sankcjom. Tym samym dał on cenny argument Moskwie toczącej przeciwko Kijowowi wojnę zastępczą.

Dwutorowa polityka Węgier wobec Ukrainy wraz z wielowektorową polityką zagraniczną godzącą w jedność UE określona mianem „hazardu moralnego” doprowadziła do osłabienia zaufania państw Unii Europejskiej oraz NATO do Republiki Węgierskiej. Pomimo to rząd Fideszu i Chrześcijańsko-Demokratycznej Partii Ludowej postanowił kontynuować współpracę z Federacją Rosyjską, czemu służyć miały zmiany przeprowadzone wśród węgierskich dyplomatów.

Stanowisko Ministra Spraw Zagranicznych i Handlu 23 września 2014 r. objął pełniący dotychczas urząd wiceministra Péter Szijjártó, który w resorcie odpowiedzialny był za rozwój węgierskiej polityki zagranicznej na kierunku wschodnim. W przeszłości Szijjártó pełnił także funkcję rzecznika partii Fidesz oraz osobistego rzecznika Viktora Orbána.

W wyniku uchwalonego przez ukraiński parlament 9 kwietnia 2015 r. pakietu czterech ustaw dekomunizacyjnych rozpoczęto akcję masowego usuwania pomników z okresu komunistycznego wraz ze zmianą nazw miast, wsi, placów, ulic i innych obiektów. Na mocy ustaw zakazana została działalność Komunistycznej Partii Ukrainy, która w latach 1990-2002 sprawowała władzę w kraju. Na fali dekomunizacji państwa 25 września 2017 r. została podpisana przez prezydenta Poroszenkę Ustawa o oświacie mającą wzmocnić rolę języka ukraińskiego kosztem faworyzującej język rosyjski Ustawy o zasadach polityki językowej państwa z 2012 r.

W wyniku wprowadzenia nowego aktu prawnego język ukraiński stał się językiem nauczania na wszystkich poziomach edukacji powyżej czwartej klasy szkoły podstawowej oraz jedynym językiem dopuszczalnym na egzaminie kończącym naukę w szkole. Nauczanie języka mniejszości (z wyjątkiem języka rosyjskiego i białoruskiego) zostało umożliwione wyłącznie w przedszkolach i klasach początkowych, natomiast na dalszych etapach edukacji zostało przekształcone w dodatkowy przedmiot szkolny.

W związku z pominięciem przez nowe przepisy funkcjonowania węgierskich placówek na Zakarpaciu (dopuszczona została jedynie działalność klas mniejszości narodowych) ustawa wywołała stanowcze reakcje Węgier, a także Rumunii, Rosji oraz Bułgarii. Ukraińskie prawodawstwo zostało też poddane krytyce przez pozostałe państwa Unii Europejskiej oraz jej instytucje.

Ukraina została oskarżona przez węgierski rząd o łamanie Konwencji ramowej o ochronie mniejszości narodowych oraz Układu o podstawach dobrosąsiedztwa i współpracy między Republiką Węgierską i Ukrainą w związku z czym złożył on zapowiedź blokowania wszelkich postępów integracyjnych Ukrainy z Unią Europejską, oraz NATO jednocześnie zrywając z dotychczasową polityką prowadzoną wobec sąsiada.

W związku z licznymi zastrzeżeniami Komisji Weneckiej oraz presją ze strony Budapesztu termin obowiązywania okresu przejściowego Ustawy o oświacie został dwukrotnie przedłużony. Według zatwierdzonej w czerwcu 2023 r. przez Radę Najwyższą Ukrainy Ustawy nr 9332 okres przejściowy miał zakończyć się 1 września 2024 r. wraz z rozpoczęciem roku szkolnego.

Kolejna fala napięć w relacjach pomiędzy Węgrami a Ukrainą została wywołana podpaleniem 4 lutego 2018 r. siedziby Stowarzyszenia Kulturalnego Węgrów Zakarpackich w Użhorodzie. Choć uniknięto ofiar, a straty materialne były nieznaczne, wydarzenie zostało odebrane przez Budapeszt jako kolejny po wprowadzeniu ustawy o oświacie akt prześladowania mniejszości węgierskiej ze strony ukraińskich nacjonalistów.

Po stanowczym potępieniu incydentu przez Kijów schwytanie sprawców stało się priorytetem dla ukraińskich służb. W wyniku poszukiwań zatrzymanych zostało dwóch obywateli Polski należących do skrajnie prawicowej organizacji Falanga, która była wielokrotnie oskarżana o kontakty z prokremlowskimi aktywistami.

Na podstawie śledztwa zostały znalezione dowody świadczące, że dokonana przez Polaków operacja pod fałszywą flagą została przeprowadzona na zlecenie rosyjskich służb specjalnych, w czym pośredniczyć miał powiązany z konserwatywno-narodową i eurosceptyczną partią AfD niemiecki dziennikarz.

Poruszenie pomiędzy rządami obu państw wywołała w połowie marca 2018 r. informacja o planie odbudowy przez Ukrainę bazy wojskowej w położonym 10 km od granicy węgiersko-ukraińskiej Berehowie. Zgodnie z ustaleniami Kijowa zamknięty w 2003 r. obiekt miał służyć za koszary około 800 ukraińskich żołnierzy. Inicjatywa została przez Budapeszt odebrana jako sygnał, że Węgrzy z doliny Cisy stanowią zagrożenie dla integralności terytorialnej państwa ukraińskiego.

W związku z tym decyzja w sprawie integracji Ukrainy z Unią Europejską i NATO została podtrzymana przez węgierski MSZ. Pomysł rozmieszczenia wojsk w będącym najważniejszym ośrodkiem kultury węgierskiej na Zakarpaciu został z czasem porzucony, co świadczy, że mógł być on kierowany jedynie intencjami politycznymi, a nie realnymi obawami o bezpieczeństwo zachodniej granicy.

Dokonana przez Budapeszt pod koniec lipca 2018 r. zmiana nazwy istniejącego od 2016 r. urzędu Pełnomocnika Rządu ds. Koordynacji Współpracy komitatu Szabolcs-Szatmár-Bereg i Zakarpacia na Pełnomocnika ds. Rozwoju Zakarpacia miała wpływ na dalszą eskalację napięcia pomiędzy sąsiadującymi ze sobą państwami. Wygłoszone przez Viktora Orbána przemówienie, w którym ponownie wykluczył członkostwo Ukrainy w UE oraz NATO dodatkowo zaogniło sytuację.

W odpowiedzi na działania Budapesztu Węgry zostały oskarżone przez ukraińskie MSZ o niedopuszczalną ingerencję w sprawy wewnętrzne kraju, czego skutkiem było wręczenie węgierskiemu ambasadorowi noty protestacyjnej.

Uroczystość nadania węgierskich paszportów obywatelom Ukrainy we wrześniu 2018 r. wywołała skandal w relacjach bilateralnych pomiędzy państwami. Jego powodem były wystosowane wobec Ukraińców zalecenia personelu konsulatu w Berehowie dotyczące ukrywania faktu posiadania węgierskiego obywatelstwa, którego nabycie przy braku zrzeczenia się obywatelstwa ukraińskiego jest nielegalne w świetle prawa Ukrainy.

W związku z rozpowszechnieniem w mediach nagrania przedstawiającego składanie przez Ukraińców przysięgi na wierność Węgrom wznowiona została dyskusja nad procedurą przyznawania przez Budapeszt podwójnego obywatelstwa. Pomimo powszechności zjawiska, które w państwach sąsiadujących z Węgrami zostało odebrane z oburzeniem, ukraińskie władze z uwagi na brak podnoszenia kwestii autonomii Zakarpacia nie postrzegały go w kategoriach stricte politycznych, lecz praktycznych.

W reakcji na wydarzenia w Berehowie działania węgierskiej dyplomacji zostały określone jako krok nieprzyjazny w stosunku do Ukrainy. Urzędujący na miejscu konsul Węgier został oskarżony o złamanie przepisów Konwencji wiedeńskiej o stosunkach konsularnych i uznany przez ukraińskie MSZ za persona non grata. W odpowiedzi na ruch Kijowa doszło do wydalenia jednego z ukraińskich konsulów na Węgrzech.

Wydarzenie w konsulacie, które zostało nazwane przez Ministra Spraw Zagranicznych i Handlu Pétera Szijjártó „akcją ukraińskich służb specjalnych” przyczyniło się do zaprzestania wydawania węgierskich paszportów na terenie Zakarpacia i przeniesienia procedury na terytorium Węgier.

Nowa Dekada i inwazja Rosji na Ukrainę

W kolejnych latach skomplikowane dotychczas relacje pomiędzy rządem Węgier i Ukrainy nadal pozostawały napięte, co przekładało się na relacje społeczne pomiędzy mieszkańcami wielonarodowego obwodu zakarpackiego.

Uchwalona w 2019 r. ustawa o języku państwowym oraz projekt nowelizacji Ustawy o obywatelstwie w 2021 r. zostały odebrane jako kolejny akt wymierzony w prawa mniejszości węgierskiej. W związku z falą krytyki zostały wprowadzone zmiany prawne, dzięki którym korzystanie z języka węgierskiego w przestrzeni publicznej zostało ostatecznie dopuszczone.

Pełnoskalowa inwazja Rosji na Ukrainę 24 lutego 2022 r. została stanowczo potępiona zarówno przez ówczesnego prezydenta Węgier Jánosa Ádera, jak i premiera Viktora Orbána. Choć węgierskie władze wyraziły gotowość niesienia zaatakowanemu państwu pomocy politycznej i humanitarnej, to wykluczyły możliwość udzielenia wsparcia militarnego.

Rozmieszczenie w pobliżu granicy węgiersko-ukraińskiej dodatkowych służb mundurowych, wywołało podejrzenia i obawy przed wkroczeniem wojsk węgierskich na Zakarpacie pod pretekstem ochrony miejscowych Węgrów, na co wpływ miało rozpowszechnianie fałszywych informacji.
Temat ten został ponownie poruszony w maju 2022 r. po słowach Sekretarza Rady Bezpieczeństwa Narodowego i Obrony Ukrainy Ołeksija Daniłowa, który oskarżył Węgry o dysponowanie wiedzą dotyczącą planowanego ataku Rosji.

W czasie, gdy zakarpaccy Węgrzy podobnie jak pozostała część mieszkańców Europy Środkowo-Wschodniej byli zaangażowani w pomoc uchodźcom, Budapeszt dystansował się od konfliktu, kierując się własną doktryną bezpieczeństwa narodowego, której jednym z założeń stał się sprzeciw wobec unijnych sankcji wymierzonych w Rosję. Według danych Wysokiego komisarza Narodów Zjednoczonych ds. uchodźców do lipca 2022 r. na Węgry przybył ponad milion ukraińskich uchodźców.

We wrześniu 2023 r. decyzja o blokadzie działań Kijowa na arenie międzynarodowej została podtrzymana przez premiera Węgier, który uzależnił ją od poprawy sytuacji praw mniejszości węgierskiej na Zakarpaciu. Tuż przed szczytem Rady Europejskiej w grudniu 2023 r. zakarpaccy Węgrzy skupieni wokół Demokratycznego Związku Węgrów Ukrainy (UMDSZ) wystosowali list do Viktora Orbána z apelem o poparcie decyzji UE o rozpoczęciu negocjacji akcesyjnych z Ukrainą, która została podjęta 14 grudnia 2023 r. po celowym opuszczeniu przez premiera Węgier sali obrad.

Obrady Ministrów Spraw Zagranicznych Węgier i Ukrainy 29 stycznia 2024 r. w Użhorodzie zostały uznane za przełom w skomplikowanych relacjach obu państw rzutujących na sytuację zakarpackich Węgrów. Głównym tematem rozmów pomiędzy Péterem Szijjártó a jego ukraińskim odpowiednikiem Dmytrem Kułebą była poprawa relacji bilateralnych oraz omówienie ewentualnego spotkania Viktora Orbána z Wołodymyrem Zełenskim.

Wizyta węgierskich dyplomatów w stolicy obwodu zakarpackiego została odebrana pozytywnie, a uczczenie pamięci poległych obrońców Ukrainy wzbudziło uznanie.

Choć szef węgierskiego MSZ po powrocie z Zakarpacia oświadczył, że perspektywa spotkania premiera Węgier z prezydentem Ukrainy jest odległa, doszło do niego 2 lipca 2024 r. w Kijowie tuż po objęciu przez Węgry prezydencji w Radzie Unii Europejskiej. Jednym z głównych tematów rozmów pomiędzy przywódcami była trwająca wojna rosyjsko-ukraińska, a także kwestia praw mniejszości węgierskiej na Zakarpaciu oraz współpraca transgraniczna pomiędzy sąsiadami.

Pomimo odmiennych spojrzeń na temat stawiania dalszego oporu zbrojnego, Orbán i Zełenski zobowiązali się kontynuować prace nad szczegółami wspólnych rozwiązań dotyczących zakarpackich Węgrów.

Źródła:

[1] A. Gil, Stosunki Ukrainy z Węgrami po 2014 roku, „Wschodni Rocznik Humanistyczny” 2022, t. XIX, s. 191.
[2] A. Pogłódek, Status prawny mniejszości narodowych na Ukrainie, Warszawa 2012, s. 11.
[3] A. Puzyniak, Wpływ traktatu z Trianon na relacje węgiersko-słowackie, „Wschodnioznawstwo” 2020, t. 14, s. 85-87, 88-89.
[4] B. Góralczyk, Aksjologiczna dezintegracja w UE? Przypadek Węgier, „Studia Europejskie – Studies in European Affairs”
2015, nr 4, s. 91, 93, 97-98.
[5] D. Héjj, Polityka Węgier wobec rosyjskiej agresji na Ukrainę, „Prace Instytutu Europy Środkowej” 2022, nr 10, s. 13-15.
[6] E. Mironowicz, Polityka zagraniczna Ukrainy 1990-2010, Białystok 2012, s. 68-69, 172-174.
[7] G. Imre, Szabolcs-Szatmár-Bereg and Transcarpathia: Peripheral counties at the external border of the European Union,
„3 rd Central European Conference in Regional Science – CERS” 2009, s. 381-383.
[8] K. Żarna, Środkowoeuropejski pat? Węgry w polityce zagranicznej Republiki Słowackiej (1998-2006),
„Polityka i Społeczeństwo” 2011, nr 8, s. 353-354.
[9] M. Malski, I. Zińko, Mniejszości narodowe w systemie politycznym Ukrainy, „Studia Europejskie – Studies in European Affairs” 2020, nr 1, s. 107, 110-111.
[10] Z. Kántor (red.), Autonómie v Európe: riešenia a výzvy, Bratysława 2015, s. 274.
[11] Atlanticcouncil.org https://www.atlanticcouncil.org/blogs/ukrainealert/why-is-hungary-blocking-ukraine-s-western-integration/ (dostęp: 24.IX.2024)
[12] Bbc.com https://www.bbc.com/news/world-europe-45753886 (dostęp: 24.IX.2024)
[13] Bbc.com https://www.bbc.com/news/world-europe-67722252 (dostęp: 24.IX.2024)
[14] European Commission for Democracy through Law (Venice Commission), Opinion No. 902 / 2017, CDL-REF(2017)047,
Strasbourg, 15 November 2015 Venice.coe.int https://www.venice.coe.int/webforms/documents/default.aspx (dostęp: 25.IX.2024)
[15] Hungarytoday.hu https://hungarytoday.hu/orban-russia-attack-condems-aggression/ (dostęp: 25.IX.2024)
[16] Infoops.pl https://infoops.pl/podpalenie-budynku-towarzystwa-kultury-wegierskiej-na-zakarpaciu-4-lutego-2018-r/ (dostęp: 25.IX.2024)
[17] Jamestown.org https://jamestown.org/program/ukraine-restoring-military-base-near-hungarian-border/ (dostęp: 26.IX.2024)
[18] Osw.waw.pl https://www.osw.waw.pl/en/publikacje/analyses/2017-09-27/ukraine-a-blow-against-national-minorities-school-system (dostęp: 26.IX.2024)
[19] Politico.eu https://www.politico.eu/article/hungary-outrage-claim-warn-russia-invasion-ukraine/ (dostęp: 26.IX.2024)
[20] Studium.uw.edu.pl https://studium.uw.edu.pl/wegry-powolaly-ministra-ds-zakarpacia-czesci-terytorium-ukrainy-kijow-ostro-reaguje/ (dostęp: 26.IX.2024)