Choć początek konfliktu kurdyjskiego w Turcji przypada na 27 listopada 1978 roku, korzenie tego problemu są jednak znacznie głębsze . Aby w pełni zrozumieć konflikt, którego jesteśmy dziś świadkami, musimy przenieść się w czasie do momentu zakończenia I wojny światowej. Kurdowie są największą grupą etniczną bez własnego państwa. Traktat z Sevres z 1920 r. podpisanym między aliantami a Imperium Osmańskim oferował Kurdom szeroką autonomię na obszarach osmańskiego Kurdystanu, z możliwością późniejszej pełnej niepodległości, jednak obietnica ta nigdy nie została zrealizowana.
Autorka: Nikola Żak
Zwycięstwo nacjonalistów w tureckiej wojnie o niepodległość położyło kres traktatowi z Sevres, podczas gdy nowy traktat z Lozanny z 1923 r. nie zawierał żadnych praw oferowanych przez poprzedni traktat, co było ciosem dla Kurdów, biorąc pod uwagę ich tendencje narodowowyzwoleńcze i potrzebę autonomii. Ogniwem, które przez wieki wiązało Kurdów z Imperium Osmańskim, był islam i włączenie religii do życia politycznego. Wraz z utworzeniem świeckiej Republiki Turcji w 1928 r. poprzez zniesienie kalifatu wraz z nacjonalizacją kraju, kurdyjska tożsamość została jeszcze bardziej stłumione, biorąc pod uwagę brak uznania Kurdów za mniejszość (status ten był dostępny tylko dla obywateli niebędących muzułmanami). Kurdom odmawiano prawa do używania własnego języka i kultywowania odrębnej kultury, a Turcy nieustannie podejmowali próby asymilacji tej mniejszości. Turecka odpowiedź na kwestię kurdyjską opierała się na trzech filarach: asymilacji, represjach i powstrzymywaniu.. Republika Turcji chciała monitorować Kurdów rozproszonych po krajach Bliskiego Wschodu – w Iranie, Iraku i Syrii, a także próbowano stłumić ich tożsamość i chęć samostanowienia. Te cztery państwa sprzymierzyły się w idei pozbawienia całej ludności kurdyjskiej praw politycznych i ekonomicznych, a także środków do kontaktu z plemionami zamieszkującymi ówczesne republiki sowieckie m.in. Armeńską czy Afgańską Socjalistyczną Republikę Radziecką.
Plemienna forma zamieszkania Kurdów na początku XX wieku nie powstrzymała ich w walce o niepodległość. W latach 1920-1930 zorganizowali kilka powstań, wszystkie krwawo stłumione przez tureckie siły zbrojne. Po stłumieniu rewolty nastąpiły represje państwowe wobec kurdyjskich obywateli i ich praw. Kurdowie zostali przymusowo przesiedleni ze wschodniej Anatolii do centrów miast na zachodzie, gdzie jako mniejszość narodowa byli poddani asymilacji. Próba stłumienia kurdyjskiej tożsamości narodowej nie powiodła się ze względu na samą ideę tureckiego nacjonalizmu, która opiera się na idei wspólnego przodka, a nie terytorium i religii. Dlatego też Kurdowie nie byli wystarczająco tureccy dla rządu, a zinternalizowana alienacja kurdyjskich obywateli doprowadziła do nieudanych prób ich ujarzmienia.
Zmiana tureckiej konstytucji w 1961 r. zachęciła obywateli do tworzenia stowarzyszeń na polu politycznym, co doprowadziło do powstania wielu organizacji studenckich, w tym takich, których członkami byli wyłącznie kurdyjscy obywatele i studenci. Najbardziej znana kurdyjska organizacja powstała wokół Abdullaha Ocalana. W 1977 r. niewielka grupa pod przywództwem Ocalana wydała deklarację dotyczącą kurdyjskiej tożsamości w Turcji. W skład grupy, która nazwała się Rewolucjonistami Kurdystanu, wchodzili również Ali Haydar Kaytan, Cemil Bayik, Haki Karer i Kemal Pir. W 1974 r. grupa postanowiła rozpocząć kampanię na rzecz praw Kurdów. Cemil Bayik został wysłany do Urfy, Kemal Pir do Mus, Haki Karer do Batmana, a Ali Haydar Kaytan do Tunceli. Następnie założyli organizacje studenckie, które kontaktowały się z lokalnymi robotnikami i rolnikami, aby podnieść świadomość na temat praw Kurdów. 27 listopada 1978 r. utworzono PKK, skrót od Partii Pracujących Kurdystanu. Oprócz nacjonalistycznych koncepcji i orientacji na obudzenie ducha walki w Kurdach, walka klasowa była nadal bardzo realna, więc ideologia partii wywodziła się z lewicowych idei silnie powiązanych z ideami leninowskimi i marksistowskimi. Plemiona nadal były w większości podzielone, a problemem dla członków PKK byli ich przywódcy , którzy czerpali korzyści z obecnego stanu społeczeństwa i nie byli zainteresowani zmianą status quo.
Kurdowie są większościową grupą etniczną – około 86% – w południowo-wschodniej Turcji, określanej przez nich jako Kurdystan Północny lub Bakurê, liczącą od 12 do 15 milionów mieszkańców. Jeśli do tej liczby dodać 8-milionową diasporę w całym kraju, Kurdowie w Turcji osiągnęliby 20 milionów, czyli około 25% populacji. Pod względem geograficznym, Kurdowie zajmują obecnie prawie połowę tego, co tradycyjnie było ojczyzną Ormian, czyli obszary bezpośrednio wokół brzegów i na północ od jeziora Vân. Według Paris Kurde Institute (2017), kurdyjski obszar osadniczy w Turcji obejmuje 23 wilajety wschodniej i południowo-wschodniej Anatolii oraz kurdyjskie okręgi Sivas i Marash o powierzchni około 230 tys. kilometrów kwadratowych.
Chociaż początkowo PKK miała swoje elity w studencko-miejskim środowisku Ankary, kurdyjscy rewolucjoniści znaleźli köys i mahalles na wiejskich obszarach Bakurê, gdzie władza państwowa była bardziej rozproszona i nieobecna, jako bardziej odpowiednia do dalszego rozwoju ich walki politycznej. Chcieli stworzyć armię partyzancką, do której należałaby wiejska ludność kurdyjską. W 1984 r. doszło do pierwszych powstań na posterunkach żandarmerii w dzielnicach Eruh i Semdinli w Hakkari. Pod koniec lat 90. PKK ustanowiła hegemonię w dużych częściach Bakurê, takich jak Serhat, Garzan, Botan i Amed. Wraz z przejściem od wojny partyzanckiej do wojny mobilnej, konflikt rozszerzył się na inne regiony kurdyjskie, takie jak Lice, Cizre, Sirnak i Cukarca, a ponieważ polityka przesiedleńcza tureckich sił zbrojnych i presja były tak daleko posunięte, konflik rozszerzył się na północny Irak i północną Syrię
PKK jest definiowana zarówno jako „najbardziej brutalna organizacja terrorystyczna na świecie”, jak i „ruch rehumanizacyjny kierowany przez rewolucyjnego socjalistę” (S. Mojab (2000)). Formalnie opisano ją jako strukturę przypominającą ośmiornicę, prowadzącą działalność przestępczą i pozyskującą zasoby poprzez nielegalne i legalne operacje pozyskiwania funduszy – w tym handel narkotykami i przemyt ludzi, głównie wśród sieci diaspory – które zapewniają finansowanie działalności przestępczej i terrorystycznej organizacji (Eccarius-Kelly, 2012). Powstała jako nielegalna organizacja marksistowsko-leninowska, skutecznie odwołując się do zmarginalizowanych i rozczarowanych młodych populacji na obszarach wiejskich dotkniętych wysokim wskaźnikiem urodzeń i wynikającymi z tego problemami z bezrobociem. (Kemal Özcan, 2012; Bilge Criss, 1995). Intensywna kampania propagandowa była wspierana przez budowę potężnego aparatu politycznego, który zastąpił instytucje państwowe na dotkniętych obszarach instytucjami rządzonymi przez Kurdów. Spośród tych instytucji, rola ERNK (Eniya Rizgariya Neteweyî ya Kurdistanê), czyli Narodowego Frontu Wyzwoleńczego Kurdystanu w umasowieniu PKK i konsolidacji ogromnego elektoratu wspierającego, który finansował kampanię zbrojną, dostarczał jej rekrutów i zapewniał legitymację polityczną, jest bezsporna. Poprzez dyskurs oparty na nienawiści do podwójnego ucisku państwa tureckiego i kurdyjskiego wodza plemiennego, który podtrzymywał system, PKK przekonała Kurdów do przyłączenia się do ich walki o samostanowienie (Plakoudas, 2014; O’Connor, 2017).
Tureckie Siły Zbrojne (TSK) były podmiotem odpowiedzialnym za operacje kontrrewolucyjne przeciwko PKK. Aby wypełnić to zadanie, ówczesny prezydent Turcji Tugut Özal zaproponował nową strategię: masową restrukturyzację armii w odpowiedzi na PKK oraz przesiedlenie lokalnej wiejskiej ludności kurdyjskiej w celu pozbawienia PKK lokalnej sieci wsparcia (O’Connor, 2017).
Przed konfliktem Tureckie Siły Zbrojne (Türk Silahlı Kuvvetleri) stosowała metody konwencjonalnej i przestarzałej wojny oraz statycznej obrony. Partyzantka PKK nie była jednak klasycznym zagrożeniem, gdyż charakteryzowała się policentrycznością, wielokierunkowością i wielowymiarowością. W związku z tym armia została zreorganizowana, aby móc prowadzić wojnę asymetryczną. Po pierwsze, struktura armii zmieniła się na bardziej elastyczną strukturę korpusu i brygad, co miało przyczynić się do większej mobilności. Po drugie, nastąpiło strategiczne przesunięcie z żandarmerii jako bojowników partyzantki w kierunku samej armii lądowej. Po trzecie, zmodernizowano infrastrukturę kadrową i sprzętową, zarówno pod względem liczby i doświadczenia personelu w wojnie nieregularnej, jak i pod względem ulepszonej sieci urządzeń komunikacyjnych i uzbrojenia. Po czwarte, stworzono jednostki specjalne, takie jak bataliony „go-getterów”, którzy prześladowali partyzantów w górach, czy jednostki specjalne podległe żandarmerii, które działały jako szwadrony śmierci. Wreszcie, TSK poprawiło swój wywiad poprzez zwiększenie kontroli przymusu nad ludnością (Jongerden, 2007). Ze względu na podejrzenia wobec mieszkańców wsi na tak zwanych obszarach zamieszkanych przez PKK, armia wprowadziła środki przeciwko ludności wiejskiej, takie jak embarga na żywność, ewakuacja i niszczenie wsi, a następnie przymusowe przesiedlenia ludności do większych osad, a wszystko to poparte ustanowieniem stanu wyjątkowego i uzasadnione bezpieczeństwem publicznym. Jednocześnie polityka ta została przełożona na skuteczną politykę poboru lub zniszczenia, ponieważ mieszkańcy wsi mogli albo zostać członkami paramilitarnej straży wiejskiej przeciwko PKK, albo zostać ewakuowani, a ich domy zniszczone.
Według Shahrzad Mojab 2000): „przypadek Kurdów można odróżnić od innych brutalnością narodowego ucisku. Kurdowie zostali poddani ludobójstwu, czystkom etnicznym, ludobójstwu językowemu i etnocydowi”. Szacuje się, że w latach 80.-90. XX w. w wojnie zginęło 37 000 Kurdów, z czego 5 000 to nieuzbrojeni cywile; 100 000 osób zaginęło, a 6 153 kurdyjskie osady zostały zniszczone, wraz z kilkoma miastami, co spowodowało wysiedlenie od jednego do trzech milionów Kurdów. Dziesiątki tysięcy osób zostało aresztowanych i byli poddawani torturom (Khodary et al., 2020; Belge, 2016).
Śmierć cywilów w formie pozasądowych egzekucji, tortur i zaginięć dokonywanych przez rząd była bardziej rozległa. Systematyczne łamanie praw człowieka było chronione przez obowiązujące ramy prawne, takie jak dekret o stanie wyjątkowym, który zezwalał na przymusowe wysiedlenia ze względów bezpieczeństwa, zabraniał komunikacji więźniów do dziesięciu dni przed wydaniem wyroku lub pozwalał na przeszukiwanie domów bez nakazu sądowego oraz zwalniał urzędników publicznych z odpowiedzialności prawnej za ich czyny. W ten sposób usunięto możliwość ścigania niewłaściwego traktowania, a naruszenia praw człowieka stały się częścią codziennej przymusowej praktyki państwa (Belge, 2016).
Konflikty zbrojne mają głęboki wpływ na kobiety. Odrzucając jednostronny dyskurs wiktymizacji powszechnie przypisywany kobietom w konflikcie jako istotom pokojowym z natury, który często pomija ich wkład w konflikt i pokój, rzeczywistość roli kobiet w konflikcie kurdyjsko-tureckim od 1978 r. wymaga wieloaspektowej i złożonej perspektywy. (Khodary i in., 2020).
Podczas trwającego dekadę konfliktu kobiety doświadczyły nie tylko przymusowej migracji, wymuszonych zaginięć, pozasądowych aresztowań czy codziennych egzekucji, jak ich męscy odpowiednicy, ale także przemocy etnicznej ze względu na płeć, utraty członków rodziny i odpowiedzialności za zachowanie społeczności po przymusowym wysiedleniu. W tym kontekście aktywiści mówią o „kontinuum przemocy” lub powiązaniach między konfliktem zbrojnym, przemocą domową i seksualną, które nasilają się podczas konfliktu, ponieważ militaryzm zwykle utrwala ideologię patriarchalną. Podczas konfliktów zbrojnych kobiety doświadczają przemocy seksualnej wykorzystywanej jako broń strategiczna w celu zapewnienia dominacji, zhańbienia i skażenia innych. Według kobiet, z którymi przeprowadzono wywiady, „przemoc seksualna była systematycznie stosowana wobec kurdyjskich kobiet poprzez gwałty w areszcie lub w więzieniu, wystawianie nagich ciał zmarłych partyzantek na ulicach i seksistowskie słowa wypisywane na murach Diyarbakir” (Singa & Gülru Göker, 2021).
Wymuszone zniknięcia i wysiedlenia niszczą systemy utrzymania i pozostawiają kobietom zadanie regulowania życia społecznego, udzielania pomocy, wsparcia psychologicznego i obrony praw. Çelik (2005) twierdzi, że kobiety, które przymusowo migrowały w latach 80. i 90. XX wieku, doświadczyły większego wykluczenia społecznego niż mężczyźni z powodu analfabetyzmu, barier językowych i trudności, jakie napotkali podczas przystosowywania się do życia w mieście w dzielnicach naznaczonych konfliktem międzyetnicznym (Singa & Gülru Göker, 2021).
Wraz z nasileniem się konfliktu kurdyjsko-tureckiego w latach 90. XX w. życie kobiet stało się bardzo upolitycznione. W ramach aktywizmu społeczeństwa obywatelskiego można wyróżnić trzy główne formy strajku kobiet: aktywizm macierzyński poszukujący sprawiedliwości i wzywający do położenia kresu wspólnemu cierpieniu kobiet; aktywizm feministyczny, w którym kobiety ujawniają genderowe skutki wojny i wyrażają specyficzne dla kobiet żądania pokojowe; oraz zróżnicowane aktywistki z kilku organizacji opowiadających się za pokojem, sprawiedliwością i pojednaniem (Singa & Gülru Göker, 2021).
Jednakże, wykraczając poza tę wizję kobiet jako poszukiwaczek pokoju, w konflikcie między Turcją a PKK wyzwolenie kobiet i wyzwolenie Kurdów było rozumiane jako ściśle powiązane, ponieważ bezpaństwowym kurdyjskim kobietom brakowało jakiegokolwiek spójnego politycznego środka odwoławczego do czasu kurdyjskiego projektu budowania narodu. Kurdyjki mogły przyjąć role, które wcześniej były dla nich niewyobrażalne, jednocześnie kwestionując i redefiniując relacje między płciami, ponieważ ogólne upolitycznienie i traumatyczna transformacja społeczeństwa dały im przestrzeń do tworzenia nowej dynamiki władzy (Gökalp, 2010; Käser, 2021; Basch, 2021).
Kurdyjki w Turcji były pionierkami w transformacji własnej roli w sferze społecznej, politycznej i wojskowej, ponieważ od lat 80. XX w. coraz więcej kobiet zaczęło angażować się w politykę, odgrywając aktywną rolę zarówno w PKK, jak i w legalnych partiach, które powstały później. W związku z tymi demokratycznymi siłami politycznymi, począwszy od lat 90. XX w., kurdyjskie kobiece grupy polityczne lub organizacje, takie jak Niezależne Fora Kobiet, zostały ustanowione jako platformy otwartej debaty na temat roli kobiet w społeczeństwie i jako podmiotów politycznych. Pod względem procentowym kurdyjskie partie parlamentarne również prezentowały bardziej egalitarną strukturę płci niż partie tureckie.
Od momentu powstania, PKK rekrutowała kobiety jako partyzantów, osiągając 30% swoich sił bojowych i stając się głównymi aktorami samobójczych misji bombowych. W PKK kurdyjskie kobiety nie tylko odgrywały ważną rolę jako logistyczki i bojowniczki, ale także w dużym stopniu uczestniczyły w przywództwie i podejmowaniu strategicznych decyzji (Bengio, 2016; Khodary i in., 2020).
Jeśli chodzi o motywację kobiet do zapisania się do wojska, naukowcy dyskutują, że z powodu ostrego konfliktu i powszechnej przemocy Kurdyjki stały się nieustraszone, ponieważ straciły swoje role w rodzinie i gospodarstwie domowym w ogólnym procesie transformacji tradycyjnych wartości zdominowanych przez mężczyzn. Utrata nieruchomości w wyniku przesiedlenia spowodowała utratę przez kobiety pozycji „żywicielek rodziny”, co zwiększyło ich obciążenie. Dlatego też zapisywanie się kobiet do PKK z perspektywy płci może być postrzegane zarówno jako motywowane politycznie – na przykład jako radykalizacja po tym, jak bliscy krewni zostali zabici – lub motywowane emancypacją płci – na przykład jako ucieczka przed przymusowym małżeństwem lub złym traktowaniem w ich rodzinach. W związku z tym dla kurdyjskich kobiet tożsamość „uciskanego narodu” i „uciskanej płci” stały się ze sobą skorelowane (Bengio, 2016; Khodary i in., 2020).
Źródła:
[1] Stefan Jojić “TURKEY’S KURDISH CONFLICT: GENESIS AND A POLITICAL CONTEXT”, Belgrade 2018
[2] The Kurdish Conflict, International Humanitarian Law and Post-Conflict Mechanisms. Kerim Yildiz, Susan Breau
[3] Conflict, Democratization, and the Kurds in the Middle East. David Romano, Mehmet Gurses
[4] Belge, C. (2016). Civilian Victimization and the politics of information in the Kurdish Conflict in Turkey. World Politics,
[5] Bengio, O. (2016). Game Changers: Kurdish Women in Peace and War. Middle East Journal.
[6] Jongerden, J. (2007). The Settlement Issue in Turkey and the Kurds. An Analysis of Spacial Policies, Modernity and War. Leiden, The Netherlands: Brill.
[7] Eccarius-Kelly, V. (2012). Surreptitious Lifelines: A Structural Analysis of the FARC and the PKK. Terrorism and Political Violence,
[8] Khodary, Y., Salah, N. and Mohson, N. (2020). Middle Eastern Women between Oprression and Resistance: Case Studies of Iraqi, Palestinian and Kurdish Women of Turkey. Journal of International Women’s Studies,