Od końca grudnia 2023 w kolejnych państwach członkowskich Unii Europejskiej (UE) wybuchają protesty rolników. Ich motywacje i postulaty różnią się od siebie, jednak tym, co je łączy, są rosnące koszty wynikające z konieczności przystosowania się do wymagań zawartych w europejskim Zielonym Ładzie. Jednym z przykładowych działań inicjatywy jest zmniejszenie ilości używania pestycydów. To przekłada się na wzrost kosztów europejskich produktów rolnych i utratę konkurencyjności względem towarów importowanych z obszarów poza unijnych.

Autorka: Barbara Wywiał

Jednak Zielony Ład nie jest jedynym powodem dla strajkujących. Rolnicy są także niezadowoleni z napływu tańszych ukraińskich produktów rolnych do Unii Europejskiej, nadmiernej biurokracji czy z wprowadzania nowych podatków. Jakie są możliwe scenariusze wyjścia z tej sytuacji? Czy protesty wpłyną na realizację założeń Zielonego Ładu? Jak wyglądają strajki w poszczególnych państwach UE?

Założenia Zielonego Ładu

W kontekście strajków często poruszany jest temat Zielonego Ładu, którego postulaty (zdaniem rolników) przyczyniają się do obniżenia konkurencyjności względem tańszych, importowanych produktów rolnych i wymuszają na gospodarstwach dużych nakładów inwestycyjnych w celu osiągnięcia założonych celów zrównoważonego rozwoju.

Zielony Ład jest strategią wzrostu, której nadrzędnym celem jest transformacja UE w sprawiedliwe i zamożne społeczeństwo, posiadające nowoczesną i konkurencyjną gospodarkę, ograniczającą zużycie zasobów naturalnych oraz emisję gazów cieplarnianych. Komisja chce w ten sposób rozwiązać problemy związane z klimatem i środowiskiem naturalnym. Europejski Zielony Ład zakłada, że do 2050 osiągniemy zerowy poziom emisji gazów cieplarnianych netto oraz będziemy dążyli do zrównoważonego rozwoju gospodarczego.

Na Zielony Ład składa się szereg inicjatyw, które dotyczą różnych sektorów gospodarczych. UE postawiła bardziej ambitne cele klimatyczne na lata 2030 i 2050, na które składa się między innymi ograniczenie emisji dwutlenku węgla o 55% do 2030 roku (fit for 55). Planowane jest także dostarczanie czystej, przystępnej cenowo i bezpiecznej energii, zmobilizowanie sektora przemysłu na rzecz czystej gospodarki o obiegu zamkniętym, a także budowanie i remontowanie w sposób oszczędzający energię i zasoby. Unia w ramach Zielonego Ładu zadbała także projekty na rzecz odbudowy ekosystemów i bioróżnorodności, a także wdrożenie zdrowego i przyjaznego środowisku systemu żywieniowego poprzez takie programy jak „od pola do stołu”. Kolejnym aspektem jest przyspieszenie przejścia na zrównoważoną i inteligentną mobilność.

Program zakłada finansowanie tych transformacji z budżetu Unii Europejskiej, jak i budżetów krajowych, poprzez programy takie jak Europejski Fundusz Społeczny+, Horyzont Europa czy fundusz InvestEU. Komisja planuje również współpracować z  Europejskim Bankiem Inwestycyjnym (EBI) w celu sfinansowanie transformacji.

Komisja dba o to, aby środki z przeznaczone na ten program były rozdzielane sprawiedliwie oraz aby największa pula trafiła do państw, które muszą zmierzyć się z największymi wyzwaniami i zmienić znacząco swoją gospodarkę, żeby stała się bardziej ekologiczna i zrównoważona. Jeżeli uda się osiągnąć ambitne cele postawione w Zielonym Ładzie to zabezpieczymy nasz kontynent na wiele lat, a także sprawimy, że Europa będzie miejscem przygotowanym i przyjaznym dla pokoleń.

Jednak spełnianie wymagań interesariuszy, a zarazem zgodność z coraz to nowymi i często niejasnymi regulacjami, staje się skomplikowanym i kompleksowym zadaniem.  Przez co, Zielony Ład jest dużym wyzwaniem dla wielu państw, a zwłaszcza dla tych, które bazują na branżach, które mają zostać objęte największymi regulacjami. Wiele państw może sprzeciwiać się wypełnianiu założeń Zielonego Ładu, argumentując to utratą konkurencyjności względem importowanych produktów. Wdrożenie nowych, zrównoważonych rozwiązań będzie wymagać od państw znaczących nakładów pieniężnych i inwestycyjnych, które nie zawsze realnie się zwrócą.

Protesty rolników i ich przebieg w poszczególnych państwach UE

W ostatnim czasie całą Europę ogarnęły protesty rolników przeciwko niskim cenom produktów rolnych, wywołanych ich importem z państw nienależących do Unii Europejskiej oraz założeniom Zielonego Ładu. Zrównoważona polityka Komisji Europejskiej narzuciła bardziej restrykcyjne wymagania dla rolników, w celu wymuszenia na nich bardziej ekologiczne uprawy i zmniejszenie śladu węglowego. Dodatkowe nakłady pieniężne na modernizację i innowację rolnictwa w Unii Europejskiej przekłada się na wzrost kosztów wytworzenia produktów rolnych i utratę konkurencyjności wobec państw spoza organizacji. Szczególnie widoczny jest spór na granicy pomiędzy  państwami należącymi  do Unii Europejskiej a Ukrainą. Rolnicy żądają wprowadzenia embarga na produkty rolne pochodzące od ich sąsiada. Intensywne protesty obserwujemy również we Włoszech, Czechach, Francji, Niderlandach, Hiszpanii, Portugalii, Bułgarii, Grecji, Belgii. Jednak w poszczególnych państwach możemy zauważyć różnice w motywacjach, postulatach i skali protestów rolników.

Francja

Francuscy rolnicy od stycznia w ramach strajku utrzymują barykady drogowe oraz podrzucają śmierdzące odpady pod bramy urzędów rządowych, domagając się większego wsparcia ze strony rządu, lepszego wynagrodzenia, uproszczenia przepisów i ochrony przed napływem tańszych produktów rolnych. Demonstracje są organizowane przez główne związki rolnicze: FNSEA, Młodzi Rolnicy, Rural Coordination i Peasanr Confederation. Premier Gabriel Attal zapowiedział 26 stycznia szereg inicjatyw, mających wesprzeć rolników. Należą do nich między innymi: uproszczenie procedur technicznych i stopniowe zniesienie podatków od oleju napędowego w pojazdach rolniczych. Potwierdził także, że Francja pozostanie przeciwna podpisaniu przez Unię Europejską umowy o wolnym handlu z grupą Mercosur. Jednak dla związków zawodowych rolników te obietnice są niewystarczające, aby zakończyć protest. 24 lutego miał miejsce 60 Międzynarodowy Pokaz Rolników, podczas którego zaplanowano zaplanowana debata między prezydentem Emmanuelem Macronem, ministrem rolnictwa Marcem Fesneauem i przedstawicielami różnych związków zawodowych. Jednak ostatecznie została odwołana ze względu na zamieszki i zastąpiona dwugodzinną dyskusją prezydenta z przedstawicielami kilku związków zawodowych.  Prezydent ogłosił wprowadzenie gwarantowanych przez rząd cen minimalnych dla rolników, mających chronić ich dochody. Mimo to napięcia utrzymują się nadal i zapowiadane są dalsze negocjacje.

Niemcy

W Niemczech protesty zaczęły się 18 grudnia 2023 roku po zniesieniu ulg podatkowych od oleju napędowego dla rolników oraz wprowadzeniu podatków od pojazdów silnikowych. Te działania mają na celu zmniejszenie deficytu budżetowego, powstałego w okresie pandemii COVID-19. Organizacje rolnicze skupione wokół LsV (Landwirtschaft Deutschland) i DBV (Deutscher Bauerverband) wezwały do demonstracji i blokad ulic. Rolnicy żądają przede wszystkim wycofania planowych zmian podatkowych, ograniczenia importu tańszych produktów rolnych, wprowadzenia zakazu dumpingu, ograniczenia biurokracji oraz oznaczenia pochodzenia zagranicznych produktów.  4 stycznia rząd federalny ogłosił częściowe wycofanie uchwał dotyczących podatków, została odwołana ze względu na zamieszki. Część partii politycznych, głównie opozycyjnych, takich jak Wolni Wyborcy Bawarii czy AfD, okazały solidarność z rolnikami. Różni politycy z innych ugrupowań, tacy jak  Markus Söder z CSU, Friedrich Merz z CDU czy Sahra Wagenknecht z BSW, również opowiedzieli się po stronie strajkujących. Partie rządzące — SPD, Zieloni i FDP, muszą nawiązać dialog z rolnikami i znaleźć alternatywne źródło do pokrycia deficytu w budżecie.

Polska

Protesty polegające na blokadzie granicy polsko-ukraińskiej w Polsce trwają już od kilku tygodni. 27 lutego w Warszawie miał miejsce przemarsz rolników niezadowolonych z napływu tańszych produktów rolnych z Ukrainy i konieczności dostosowania swoich gospodarstw zgodnie z założeniami Zielonego Ładu. Domagają się stworzenia nowej, wspólnej polityki rolnej, przywrócenia ceł na produkty z Ukrainy, ograniczenia biurokracji, zwiększenia pomocy de minimis z 25 tys. do 50 tys. euro dla rolnika oraz odstąpienia od zakazu stosowania nawozów azotowych między listopadem a lutym. Obecnie wciąż nie ma porozumienia na linii rządzący-protestujący, a kolejny strajk rolników w Warszawie został zapowiedziany na 6 marca.

Polityczne konsekwencje protestów – które ugrupowania polityczne stracą ?

Wydaje się, że w czerwcowych wyborach do Europarlamentu kwestia rolników odegra istotną rolę. Partie populistyczne i skrajnie prawicowe mają szansę na poprawienie swojego wyniku, obiecując ograniczenie importu produktów rolnych z Ukrainy i wydłużenie dat realizacji postanowień Zielonego Ładu lub jeszcze bardziej restrykcyjne ograniczenie jego założeń. Obecne nastroje na obszarach wiejskich mogą przełożyć się na wzrost postaw antyunijnych, podkreślanie potrzeby izolowania i ochrony rynku europejskiego (krajowego) oraz zmniejszenie militarnego wsparcia dla Ukrainy. Ponadto, w wielu państwach partie opozycyjne opowiadają się po stronie rolników, mocno krytykują i obwiniają rządzących o obecną sytuację. Cały czas w Europie trwają rozmowy i wypracowywane są rozwiązania, na które zgodziliby się strajkujący.

Partie prawicowe w Europie zazwyczaj cechują się sceptycznym podejściem do potrzeby dostosowania gospodarki w celu ograniczenia zmian klimatycznych. Są przeciwne nadmiernej ingerencji UE w sprawy państwowe i sprzeciwiają się regulacjom z Brukseli.

Wysoce prawdopodobne jest, że w czerwcu więcej mandatów do Parlamentu Europejskiego (PE) uzyska partia Tożsamości i Demokracji (ID), zrzeszająca takie ugrupowania jak: niemieckie AfD, hiszpańskie VOX czy francuski Front Narodowy. Są to partie nacjonalistyczne, populistyczne i częściowo prorosyjskie, zwiększenie ich obecności w PE może w znacznym stopniu wpłynąć na strategie i kierunek rozwoju Unii Europejskiej poprzez na przykład uniemożliwienie nowym państwom (takim jak Ukraina albo Mołdawia) wstąpienie do Unii.

Zielony Ład a strajki rolników

W większości państw objętych strajkami pojawia się temat Zielonego Ładu i zbyt ambitnych celów, jakie postawiła sobie Komisja w celu przejścia na bardziej zrównoważoną gospodarkę. Jednak z opisanych przeze mnie przypadków wynika, że strajki mają różne podłoża w zależności od kraju. W debacie publicznej coraz częściej pojawiają się wątpliwości i pytania, czy założenia Zielonego Ładu są możliwe do spełnienia. Rządzący muszą znaleźć rozwiązanie, aby ograniczyć szkody wynikające z zielonej transformacji gospodarczej, tak, aby żadna grupa społeczna na tym nie ucierpiała.

Rolnicy wyrażają swoje niezadowolenie z postulatów i założeń Zielonego Ładu również w Brukseli. Manifestacje te należą do jednych z najbardziej medialnych, gdyż zdarzają się takie sytuacje jak spryskiwanie funkcjonariuszy policji płynnym obornikiem, rzucanie jajkami i odpadami czy podpalanie opon. 26 lutego miało miejsce w Brukseli spotkanie ministrów rolnictwa państw członkowskich. Zgodzono się na nim, że konieczne jest wdrożenie jasnych i przejrzystych przepisów dla rolników, które pozwolą ograniczyć czas poświęcony na formalności. Unia Europejska wycofała się już z kilku części planu Zielonego Ładu, aby uspokoić protestujących. Między innymi zaproponowała ograniczenie importu produktów rolnych z Ukrainy za pomocą „hamowania awaryjnego”, czyli obłożenia cłami ukraińskiego importu na terenie UE i zwolnienie rolników w rok 2024 z obowiązku utrzymywania 4%  odłogu ich ziemi, jednocześnie utrzymując dotację z UE.

Podsumowanie

Strajki rolników nadal trwają. W większości państw nie udało się znaleźć porozumienia między rządzącymi a protestującymi. Obecna sytuacja oraz założenia Zielonego Ładu najprawdopodobniej będą jednymi z głównych tematów w kampanii wyborczej do PE. Zasady transformacji gospodarki europejskiej w stronę bardziej zrównoważonej będą musiały zostać ponownie poddane negocjacjom i skonstruowane w taki sposób, aby ograniczyć straty interesariuszy. Należy postawić pytanie czy rzeczywiście chcemy chronić środowisko? Czy chcemy jeść zdrową żywność ? Czy chcemy przeciwstawić się Rosji i wspierać Ukrainę, w wojnie, która toczy się na ich terytorium, a nie na naszym? Czy może chcemy, wykorzystując chwytliwe hasła i ludzi, którzy im ulegają, realizować duże zyski i żyć wygodnie gdziekolwiek na świecie nie martwiąc się o innych, a zwłaszcza o rolników?

Problemy rolnictwa wymagają dogłębnej analizy i nie zostaną rozwiązane za pomocą jednego zarządzenia. Ich rozwiązanie nie nastąpi też na ulicy. Wykorzystywanie problemów tak istotnej grupy zawodowej, również w kontekście bezpieczeństwa żywieniowego Europy, bez wątpienia jest działaniem na korzyść Rosji, a nie UE.