W piątkowy wieczór, 14 czerwca 2024 roku, rozpoczęły się rytuały związane z hadżdżem, najważniejszą pielgrzymką muzułmańską. Około 2,35 mln pielgrzymów wypełniło swój religijny obowiązek przybywając do świętego miasta Islamu – Mekki – tym samym podwajając jej populację. Dla reżimu Saudów coroczna pielgrzymka muzułmanów z całego świata, to nie tylko wyzwanie logistyczne, ale także istotny element ich polityki.

Autor: Jakub Kukulski


Czym jest hadżdż i umra?

Hadżdż to coroczna pielgrzymka, jeden z pięciu filarów Islamu. Jej odbycie przynajmniej raz w życiu stanowi obowiązek każdego dorosłego muzułmanina, który jest do niej zdolny fizycznie i finansowo. Podczas hadżdżu wyznawcy islamu odprawiają na przestrzeni kilku dni szereg rytuałów, m.in. siedmiokrotnie okrążają Kaabę – słynną świątynię w kształcie sześcianu – cel wszystkich modlitw muzułmanów. Wyznawcy islamu mogą odbyć także tzw. „mniejszą pielgrzymkę” – umrę – do Mekki o dowolnej porze roku, lecz nie jest ona równoważna z hadżdżem.

Tradycja pielgrzymek do Mekki sięga czasów przedislamskich. Instytucja hadżdżu ma jednak nie tylko podłoże tradycyjne, ale jest także ukonstytuowana w hadisach i samym Koranie, który, jak wierzą muzułmanie, pochodzi od Boga. Hadżdż nie może więc zostać zmieniony lub zniesiony. Pozostałe aspekty związane z pielgrzymką, jak ochrona świętych miast i planowanie konkretnych działań związanych z hadżdżem, leżą już w gestii władz kontrolujących Mekkę i Medynę. Fakt rozproszenia społeczności muzułmańskiej po całym świecie i konieczność przekraczania granic przez pielgrzymów sprawia, że wiele aspektów pielgrzymki zależy od współpracy między władcami świętych miast, czyli Królestwem Arabii Saudyjskiej, a pozostałymi państwami.

Oznacza to, że pielgrzymki są nie tylko aktywnością religijną, ale również przedmiotem polityki migracyjnej i zagranicznej. W tym artykule postaram się odpowiedzieć na pytania: jak Arabia Saudyjska wykorzystuje pielgrzymki (zarówno hadżdż, jak i umrę) w ramach polityki migracyjnej oraz jak ta polityka oddziałuje na inne obszary, takie jak stosunki międzynarodowe kraju, gospodarka i postrzeganie władzy Saudów wewnątrz kraju i za granicą.

Instytucjonalizacja i system kwotowy

Historycznie, różne instytucje polityczne czerpały legitymację z faktu sprawowania opieki nad świętymi miastami. Ostatnią taką instytucją było Imperium Osmańskie, którego sułtan był równocześnie kalifem, a więc przywódcą społeczności muzułmańskiej. Podobnie jak sam sułtanat, instytucja kalifatu została zniesiona w 1924 r. przez Mustafę Kemala Atatürka. 

Otworzyło to Saudom, którzy zdobyli Mekkę w tym samym roku, drogę do zostania liderem islamu ze względu na wyjątkowy status wynikający z kontroli świętych miast i możliwość zarządzania pielgrzymkami. Już w listopadzie 1926 r. książę saudyjski Fajsal wydał dekret tworzący kompleksowy zestaw przepisów kontrolujących różne aspekty pielgrzymki, w tym logistykę. W 1945 r. powstało, istniejące do dziś Ministerstwo Hadżdżu i Umry odpowiedzialne za nadzorowanie pielgrzymek, w tym bezpiecznego transportu do Mekki i Medyny.

Hadżdż stanowi wielkie wyzwanie logistyczne. Z początku, dekret Fajsala z 1926 r. przewidywał wyznaczanie gospodarzy spośród mieszkańców Mekki, którzy zaopiekują się pielgrzymami. Przez długi czas nie stanowiło to problemu, gdyż trudy podróży i wielkie odległości Mekki od innych państw muzułmańskich znacząco ograniczały liczbę pielgrzymów. Jednak lata 70. i kolejne dziesięciolecia przyniosły gwałtowny wzrost liczby pielgrzymów ze względu na upowszechnienie się relatywnie tanich linii lotniczych. 

Przed rewolucją w podróżowaniu, liczba zagranicznych pielgrzymów rzadko przekraczała 100 tys. osób rocznie. W latach 80. po raz pierwszy przekroczono próg miliona zagranicznych pielgrzymów, a liczba uczestników hadżdżu rosła rokrocznie do rekordowych 3,16 mln w 2012 r. Jednocześnie niemal wszyscy pielgrzymi przybywają obecnie drogą powietrzną. W 2023 r., aż 1,59 mln pielgrzymów dotarło do Królestwa Arabii Saudyjskiej (KAS) samolotem, co odpowiada za 95.9% całkowitej liczby zagranicznych pielgrzymów.

Z powodu rosnącej liczby pielgrzymów, a także zagrożenia dla bezpieczeństwa wewnętrznego państwa w 1987 r. Arabia Saudyjska postanowiła zredukować ich liczbę wprowadzając system kwotowy. Ogranicza on ilość pielgrzymów spoza królestwa w oparciu o liczbę ludności kraju pochodzenia. Od tej pory KAS akceptuje jednego pielgrzyma na 1000 mieszkańców danego kraju. Kwota ta nie jest jednak stała i jak zostanie to przedstawione w dalszej części artykułu, Arabia Saudyjska manipuluje systemem podług swoich bieżących interesów.

System kwotowy dotyczy jedynie krajów, w których muzułmanie są większością. Inne zasady obowiązują dla państw nie muzułmańskich. Niektóre kraje zamieszkałe przez znaczną mniejszość muzułmańską, jak Chiny czy Indie, posiadają własne agencje rządowe, często na poziomie ministerstw, zajmujące się przyjmowaniem wniosków, kontaktem z instytucjami KAS i regulacją liczby pielgrzymów. Kraje demokratyczne, które z zasady nie ingerują w wolność wyznaniową swoich obywateli, jak USA, Korea Południowa czy Australia, nie posiadają instytucji rządowych zajmujących się pielgrzymkami. Muzułmanie z tych krajów często organizują hadżdż i umrę za pośrednictwem biur podróży autoryzowanych przez rząd saudyjski. W Polsce należy zaaplikować o wizę do ambasady Arabii Saudyjskiej, która wydaje pozwolenia.

W czasie pandemii Covid-19 władze KAS zamiast odwoływać pielgrzymkę znacząco ograniczyły liczbę pielgrzymów (na hadżdż w 2019 r. przybyło 2,5 mln pielgrzymów, w 2020 r. ograniczono ich liczbę do 10 tys., w 2021 do 59 tys.) i wprowadziły system loterii. Odebrano pozwolenia biurom podróży w państwach niemuzułmańskich, a pielgrzymi mieli zapisywać się bezpośrednio przez internetowy system Mowatif, który losował przydziały. Został on zniesiony już w 2022 r. ze względu na nieefektywność, problemy jakie generował dla pielgrzymów i zniesienie większości ograniczeń związanych z pandemią.

Droga do pojednania

Symboliczna wartość pielgrzymki jest często wykorzystywana na potrzeby dyplomacji. Hadżdż czy umra służą często jako platforma komunikacji religijnej i politycznej w zakresie stosunków Arabii Saudyjskiej z krajami islamskimi, zwłaszcza szyickimi.

Przykładem takiego wykorzystania pielgrzymki jest zbliżenie między Turcją a KAS z 2022 r. Stosunki na linii Rijad – Ankara uległy znacznemu pogorszeniu w latach 2017-2018, głównie na skutek saudyjskiej blokady Kataru, wspieranego w tym sporze przez Turcję, a także morderstwa dziennikarza Dżamala Chaszukdżiego na zlecenie księcia saudyjskiego Mohammeda bin Salmana (MbS) w Stambule. Zbliżenie saudyjsko-greckie z 2021 r., a także pogarszający się stan tureckiej gospodarki utwierdziły jednak Ankarę w potrzebie zmiany kursu w relacjach z Rijadem. 

W kwietniu 2022 r. prezydent Turcji Recep Tayyip Erdoğan odbył swoją pierwszą od 2017 r. wizytę w Arabii Saudyjskiej pod pretekstem umry. Zanim jeszcze udał się do Mekki, gdzie był witany z honorami i odbył rytuały związane z pielgrzymką, przyleciał na lotnisko w Dżedda, gdzie spotkał się z MbS – nieformalnym przywódcą Arabii Saudyjskiej.

Przyjmowanie pielgrzymów z danego obszaru może także stanowić substytut uznania dyplomatycznego innego państwa, lub pierwszy krok do jego pełnego uznania przez Rijad. W 2008 r., jeszcze przed uznaniem Kosowa przez Arabię Saudyjską (co nastąpiło w 2009 r.), władze saudyjskie uważały za ważne kosowskie paszporty pielgrzymów. 

Hadżdż stał się także przełomowy w rozwoju stosunków bilateralnych z państwami nie muzułmańskimi zamieszkałymi przez znaczną liczbę wyznawców Allaha. Po założeniu Chińskiej Republiki Ludowej (ChRL) w 1949 roku, Arabia Saudyjska wciąż uznawała rząd w Tajpej. Z Pekinem utrzymywała minimalne relacje, momentami dwa państwa były do siebie nawet wrogie. W 1955 roku, podczas Konferencji Państw Niezaangażowanych w Bandungu, ówczesny premier ChRL, Zhou Enlai, osobiście rozmawiał z saudyjskim księciem Faisalem na temat hadżdżu dla muzułmanów z Chin kontynentalnych. W tym samym roku ChRL z powodzeniem wysłała swoją pierwszą delegację hadżdżową do Mekki. 

Przed nawiązaniem przez Arabię Saudyjską stosunków dyplomatycznych z ChRL w 1990 roku, najbardziej regularną formą wymiany międzyludzkiej obu krajów był coroczny hadżdż (z wyjątkiem lat 1965-1978). Co więcej, pierwsza delegacja hadżdżowa ChRL odwiedziła także Egipt i inne kraje islamskie, co jak przyznał Da Pusheng, jej przewodniczący, znacznie ułatwiło nawiązanie stosunków dyplomatycznych między ChRL a Egiptem generała Nassera. 

Pozornie neutralna politycznie i niezobowiązująca aktywność religijna, jaką jest pielgrzymka, może być okazją do pojednania, nawiązania stosunków lub stanowić substytut uznania innego państwa.

Zarządzanie pielgrzymką jako element polityki zagranicznej

Pomimo formalnej równości wszystkich pielgrzymów, a także korzyści gospodarczych jakie Rijad czerpie z ich przyjmowania, Arabia Saudyjska niejednokrotnie wykorzystywała pozycję opiekuna świętych miast, do karania lub okazywania woli poprawy stosunków z innymi państwami. Dobrym tego przykładem są relację saudyjsko-irańskie po rewolucji islamskiej. 

Reżim Chomeiniego był od początku istnienia wrogo nastawiony do monarchii Saudów. Teheran od 1979 r. namawiał swoich obywateli uczestniczących w hadżdżu do demonstracji przeciwko wrogom islamu – USA i Izraelowi. Rijad z kolei oskarżał Teheran o podburzanie pielgrzymów i szyickiej mniejszości zamieszkującej bogate w ropę naftową Wschodnie Prowincje Arabii Saudyjskiej. 

W 1984 r. ajatollah Chomeini nawoływał do wspólnego islamskiego zwierzchnictwa nad Mekką i Medyną, a także zjednoczenia wszystkich szyitów, tym samym kwestionując reżim Saudów i ich legitymację. W konsekwencji, w latach 80. XX wieku miało miejsce kilkanaście starć pomiędzy irańskimi pielgrzymami, a saudyjskimi siłami bezpieczeństwa podczas hadżdżów. Do największego doszło 31 lipca 1987 r., kiedy to w starciach zginęło 275 irańskich pielgrzymów, a 303 zostało rannych. Rijad obarczył winą Teheran, który miał wówczas nakłaniać pielgrzymów do zajęcia Świętego Meczetu. 

Wydarzenia te były głównym katalizatorem wprowadzenia rok później systemu kwotowego, który zmniejszył dozwoloną liczbę pielgrzymów z Iranu z 150 tys. do 45 tys. Po śmierci Chomeiniego doszło do ocieplenia stosunków pomiędzy państwami. W 1991 r. Saudowie podnieśli kwoty dla Iranu do 115 tys. pielgrzymów. Arabia Saudyjska utrzymywała wysokie kwoty aż do 2015 r., kiedy to podczas hadżdżu 464 pielgrzymów z Iranu zostało stratowanych. Rok później Teheran zerwał stosunki z Rijadem, a Saudowie znowu ograniczyli kwoty dla pielgrzymów z Iranu, tym razem do 40 tys., a więc 1 pielgrzyma na 2000 mieszkańców. W 2023 r., po poprawie stosunków kwoty podniesiono do 87 550.

Arabia Saudyjska, co zrozumiałe, chce za wszelką cenę uniknąć oskarżeń o cyniczne wykorzystywanie jednego z filarów islamu jako elementu polityki, co godziłoby w jej wizerunek jako przewodnika w świecie muzułmańskim. Najczęściej próbuje przenieść ciężar oskarżenia o upolitycznienie pielgrzymki na inne państwa (jak w przypadku Iranu) lub uniemożliwia pielgrzymom uczestnictwo wbrew oficjalnym komunikatom. 

Do takiej sytuacji doszło w 2018 r. podczas blokady Kataru. Władze KAS ogłosiły wyjątek w blokadzie dla pielgrzymów chcących odbyć hadżdż, jednak faktycznie strona internetowa umożliwiająca rejestrację na pielgrzymkę nie działała, a Katarczycy nie mogli zgłosić się po wizę do saudyjskiego przedstawicielstwa dyplomatycznego, które wycofano z tego kraju rok wcześniej.

Jak cię widzą…

Arabia Saudyjska używa także pielgrzymki jako narzędzia soft power, a więc polepszania swojego wizerunku wśród państw pochodzenia pielgrzymów. Wykorzystuje swoje najlepsze zasoby ludzkie i najnowsze technologie podczas pielgrzymki, aby służyć wiernym i ułatwić im podróż. Głównym przesłaniem rządu dla świata muzułmańskiego jest to, że pomimo różnic politycznych i światopoglądowych, Arabia Saudyjska jest zaangażowana w służbę wszystkim muzułmanom. 

Dlatego też obecnie pielgrzymi z Iranu są często witani na lotnisku różami i świętą wodą Zamzam, a ci przybywający z Turcji spotykają się z urzędnikami paszportowymi posługującym się ich językiem ojczystym. W 2018 r. Rijad ustanowił Inicjatywę Szlaku Mekki (Mekkah Route Initative), która ma na celu ułatwienie podróży pielgrzymom z Pakistanu, Indonezji, Maroka, Bangladeszu, Turcji i Wybrzeża Kości Słoniowej. 

Każdy z tych krajów (prócz Wybrzeża Kości Słoniowej) cieszył się wzrostem kwot od czasu ustanowienia tej inicjatywy, a ich pielgrzymi przechodzą procedury wjazdowe jeszcze przed opuszczeniem państwa pochodzenia. Takie zabiegi mają utwierdzić pozytywny obraz państwa Saudów wśród ludności państw, z którymi Rijad chce poprawić relacje.

Nie tylko dewocjonalia. Gospodarczy aspekt pielgrzymki

Należy także zwrócić uwagę na wpływ pielgrzymek na saudyjską gospodarkę. Każdy pielgrzym musi gdzieś spać, coś jeść, a także przemieścić się z kraju pochodzenia i pomiędzy Mekką a Medyną, co sprawia, że do Arabii Saudyjskiej napływa mnóstwo kapitału z zagranicy.

Do znalezienia w tym kraju pierwszych złóż ropy w 1938 r. działalność gospodarcza związana z pielgrzymkami były głównym źródłem dochodów Arabii Saudyjskiej. Taka zależność od ruchów migracyjnych z zagranicy była jednak niebezpieczna. Saudyjska gospodarka bardzo silnie odczuła spadek liczby pielgrzymów podczas Wielkiej Depresji z lat 1929-1933. Dzisiaj szacuje się, że aktywności gospodarcze związane z hadżdżem i umrą odpowiadają za 5,4% PKB. W 2022 r. rząd KAS zarobił około 12 mld $ na pielgrzymkach, jednocześnie inwestując 3,9 mld $ w infrastrukturę i zapewnienie bezpieczeństwa podróży. 

Można sądzić, że wskaźniki te będą tylko rosły, gdyż KAS planuje dywersyfikację własnej  gospodarki (obecnie sektor naftowy odpowiada za około 87% saudyjskich dochodów budżetowych, 90% przychodów z eksportu i 42% PKB) poprzez projekt Saudi Vision 2030. Jednym z programów jakie obejmuje ten projekt, jest podniesienie liczby pielgrzymów do 30 mln rocznie, m.in. przez rozwój infrastruktury i rozbudowę Świętego Meczetu. Rząd saudyjski planuje przeznaczyć na rozwój infrastruktury i pobudzenie “pielgrzymkowego” sektora gospodarki 1,6 bln riali saudyjskich (430 mld USD) do końca dekady. 

Zagrożenia płynące z pielgrzymki

Przyjmowanie tak ogromnych liczb pielgrzymów z całego świata wiąże się z zagrożeniami dla bezpieczeństwa i może wpływać na stosunki z państwami pochodzenia pielgrzymów. Jednym z podstawowych zagrożeń związanych z pielgrzymkami jest wroga agitacja prowadzona przez wiernych z innych państw. Za przykład niech posłużą wspomniane demonstracje Irańczyków w latach 80. Zapobieganie upolitycznienia pielgrzymki przez jakiekolwiek inne państwo lub grupę, jest oficjalną polityką Arabii Saudyjskiej już od lat 30. XX wieku, kiedy to w 1937 r. król Abd Al-Aziz zakazał Arabskiemu Komitetowi Palestyny zorganizowania konferencji w Mekce w trakcie hadżdżu.

Jako, że to władze odpowiadają za organizację i regulację pielgrzymki, to one narażają się na krytykę społeczności muzułmańskiej z całego świata. W 2022 r. arabskie media społecznościowe rozpaliła nominacja Muhammada Al-Issy – zaciekłego przeciwnika politycznego islamu, który w 2020 roku odwiedził Auschwitz wraz z przedstawicielami pro-izraelskiej organizacji  American Jewish Committee – do wygłoszenia kazania w drugim dniu pielgrzymki.

Tak jak udane doświadczenie pielgrzymów może zwiększyć saudyjski soft power, tak wszystkie organizacyjne niepowodzenia ściągają na Saudów gniew muzułmanów z całego świata. W 2023 r. w hadżdżu wzięło udział 95 tys. pielgrzymów z Nigerii, pomimo, że zakładano przybycie tylko 61 tys. Na skutek tego, tysiące z nich nie mogło dostać miejsc w przepełnionych namiotach w obozie Mina pod Mekką, gdzie nocują pielgrzymi i musiało stać w słońcu, podczas gdy temperatury sięgały ponad 40 stopni Celsjusza w dzień. 

W 2015  r. doszło do wspomnianego wypadku podczas, którego około tysiąc pielgrzymów z całego świata (w tym aż 400 z Iranu) zostało stratowanych w próbie wyjścia z obozu namiotowego Mina i przejściu w kierunku Mekki. Każdy z takich wypadków odbija się obecnie szerokim echem w mediach społecznościowych i niekorzystnie wpływa na postrzeganie Saudyjskiego reżimu za granicą.

Pielgrzymkowe gry Saudów

Podsumowując; Muzułmańskie pielgrzymki do Mekki nie są jedynie aktywnościami duchowymi, ale przedmiotem polityki i elementem saudyjskiej dyplomacji. Pielgrzymka do Mekki, jako jeden z podstawowych obowiązków każdego muzułmanina, wymusza na państwach ich pochodzenia kontakt z reżimem Saudów, co daje Rijadowi legitymizację na poziomie politycznym.

Saudowie wielokrotnie wykorzystywali fakt zarządzania świętymi miastami jako narzędzie retorsji w stosunkach z innymi państwami muzułmańskimi. Jednocześnie spotkania z innymi przywódcami pod pretekstem pielgrzymki są niezobowiązującym, ale często efektywnym sposobem na poprawę relacji z innymi aktorami.

Jeśli zgodnie z zapowiedziami Saudów, uda się do 2030 r. zwiększyć skalę pielgrzymek, to wzrośnie także siła oddziaływania KAS na społeczność muzułmańską i rola jaką polityka pielgrzymkowa będzie odgrywać w polityce zagranicznej Rijadu. Oczywiście pod warunkiem, że KAS nie skompromituje się wśród większości muzułmanów jako cynicznie wykorzystujący jeden z fundamentów ich religii do własnych celów politycznych, a także będzie w stanie zapewnić pielgrzymom bezpieczne i godne zapamiętania doświadczenie pielgrzymki.

Źródła:

[1] Abdullah Al Shihiri i Aya Batrawy, „Saudi Arabia Reopens Qatar Border for Hajj Pilgrims”, U.S. News, 17 sierpnia 2017, https://www.usnews.com/news/world/articles/2017-08-17/saudi-arabia-reopens-qatar-border-after-surprise-meeting, (dostęp 31.05.2024)

[2] Alain Gresh, „Hajj diplomacy”, Le Monde diplomatique, styczeń 2011, https://mondediplo.com/2011/01/11hajj, (dostęp 31.05.2024)

[3] Anna Madoeuf, Sylvia Chiffoleau, „Pilgrimage in North Africa and the Middle East. Introduction”, Les pèlerinages au Maghreb et au Moyen-Orient. Espaces publics, espaces du public contemporain publications n° 18, 2010, 1-25

[4] Daniella Talmon-Heller, „Islamic Pilgrimage in the Middle East: An Overview”, Pilgrimage Through the Ages in Religious and Non-Religious Context 11, grudzień 2022, 48 – 65

[5] „Hajj Statistics 2023”, General Authority of Statistics, https://www.stats.gov.sa/sites/default/files/Hajj%20Statistics%202023%20EN.pdf, (dostęp 31.05.2024)

[6] „Haj pilgrim spending jumps by 70 per cent”, Gulf News, 3 wrzesnia 2017, https://gulfnews.com/world/gulf/saudi/haj-pilgrim-spending-jumps-by-70-per-cent-1.2084376#, (dostęp 31.05.2024)

[7] Hélène Thiollet, „Migrants and Monarchs: Regime Survival, State Transformation and Migration Politics in Saudi Arabia”, Third World Quarterly 43, nr 7 (3 lipiec 2022): 1645–1665

[8] „How did this year’s pilgrims get chosen for Hajj?”, Al Jazeera, 26 czerwiec 2023, https://www.aljazeera.com/news/2023/6/26/how-did-this-years-pilgrims-get-chosen-for-hajj, (dostęp 31.05.2024)

[9] Indlieb Farazi Saber, „Hajj booking system changes leave many Muslims disappointed”, Al Jazeera, 29 czerwca 2022, https://www.aljazeera.com/features/2022/6/29/hajj-booking-system-changes-leave-many-muslims-disappointed, (dostęp 31.05.2024)

[10] Khitam Al Amir, „Saudi Arabia aims for 30 million pilgrims and 100 million tourists annually by 2030”, Gulf News, 24.10.2023, https://gulfnews.com/world/gulf/saudi/saudi-arabia-aims-for-30-million-pilgrims-and-100-million-tourists-annually-by-2030-1.98945869, (dostęp 31.05.2024)

[11] Michael Shirley, „When Faith Meets Geopolitics: The Hajj as a Political Tool”, Conference: 1st Annual Trinity College IID Student Conference on Intelligence and Security, (luty 2024)

[12] Rayan Alyusufi, „The Sacred Journey: Saudi Arabia’s Uncomaetable Soft Poer and It’s Burden”, CPD Blog, 9 styczeń 2023, https://uscpublicdiplomacy.org/blog/sacred-journey-saudi-arabia%E2%80%99s-uncomeatable-soft-power-and-its-burden, (dostęp 31.05.2024)

[13] Reza Ekhtiari Amiri, Hassan F. Gholipour i Ku Hasnita Binti Ku Samsu, „The Hajj and Iran’s Foreign Policy towards Saudi Arabia”, Journal of Asian and African Studies 46, nr 4 (listopad 2011), 678–690

[14] Song Niu i Gamil Metwally, „Hajj and Its Impact on International Relations”, Journal of Middle Eastern and Islamic Studies (in Asia) 10, nr 4 (grudzień 2016): 39–65

[15] „Qatar accuses Saudi Arabia of blocking access to Hajj”, Al Jazeera, 18 sierpień 2018, https://www.aljazeera.com/news/2018/8/18/qatar-accuses-saudi-arabia-of-blocking-access-to-hajj, (dostęp 31.05.2024)