Relacje Gruzji z Unią Europejską znajdują się obecnie na kluczowym etapie, pełnym zarówno obiecujących możliwości, jak i poważnych wyzwań. Według najnowszych badań, Gruzini wykazują silne poparcie dla zbliżenia z Europą, co widać w wynikach „Annual Survey 2024 – Georgia. Perception of the European Union”, gdzie większość respondentów ocenia relacje z UE jako dobre i pozytywnie postrzega Unię. Jednocześnie, aż 79% Gruzinów popiera członkostwo w UE, co potwierdzają wyniki sondażu przeprowadzonego przez National Democratic Institute i CRRC Georgia.

Autorka: Polina Hopta

Współczesne napięcia polityczne, w szczególności kontrowersyjna ustawa o „zagranicznych agentach”, zagrażają wolnościom obywatelskim i mogą wpłynąć na przyszłe aspiracje Gruzji do integracji z UE. Przewodnicząca Komisji Europejskiej, Ursula von der Leyen, wyraziła głęboki niepokój wobec tych wydarzeń, potępiając przemoc na ulicach Tbilisi i podkreślając, że Gruzja znajduje się obecnie na rozdrożu, gdzie kluczowym jest trzymanie się na ścieżce ku Europie.

Artykuł ten ma na celu zbadanie historii dyplomatycznych relacji Gruzji z Unią Europejską oraz wpływu procesu eurointegracji na różne aspekty życia publicznego. Szczególna uwaga zostanie poświęcona analizie kontrowersji związanych z nową ustawą oraz jej potencjalnym wpływie na stosunki między Gruzją a Unią Europejską. Ponadto, omówione zostaną strategie Rosji mające na celu podważenie proeuropejskich ambicji Gruzji oraz możliwe środki, które Gruzja może podjąć, aby przeciwdziałać tym wyzwaniom.

Stosunki dyplomatyczne między Unią Europejską a Republiką Gruzji

Stosunki między Unią Europejską a Gruzją rozpoczęły się od nawiązania kontaktów dyplomatycznych w 1992 roku i podpisania Umowy o partnerstwie w 1996 roku. Umowa ta stworzyła ramy dla intensyfikacji współpracy politycznej i gospodarczej, określając cele, środki oraz rozwiązania instytucjonalne. Istotność eurointegracji została podkreślona w artykule 78 Konstytucji Gruzji, który zobowiązuje organy konstytucyjne do podejmowania działań na rzecz pełnej integracji z Unią Europejską oraz Organizacją Traktatu Północnoatlantyckiego.

Kolejnym etapem zacieśniania relacji między UE a Gruzją było podpisanie 7 maja 2009 roku wspólnej deklaracji podczas szczytu Partnerstwa Wschodniego w Pradze. Deklaracja ta zakładała wzmocnienie stosunków poprzez realizację ambitniejszego partnerstwa między Unią Europejską a krajami partnerskimi.

Od 1 lipca 2016 roku obowiązuje pełny układ stowarzyszeniowy UE–Gruzja wraz z pogłębioną i kompleksową strefą wolnego handlu, który był stosowany tymczasowo od 1 września 2014 roku. Układ ten stanowi kolejny kamień milowy w relacjach Gruzji z UE, otwierając nowe możliwości gospodarcze i polityczne.

W marcu 2022 roku Gruzja złożyła wniosek o członkostwo w UE, a w grudniu 2023 roku jej został przyznany status kraju kandydującego. Jednakże, w lipcu 2024 roku przywódcy państw UE w odpowiedzi na przyjęcie ustawy o „Przejrzystości zagranicznych wpływów” podjęli decyzję o zawieszeniu procesu akcesji Gruzji do Unii.

Rola Unii Europejskiej w relacjach z Gruzją

Unia Europejska odgrywa kluczową rolę we wsparciu dla eurointegracji Gruzji. Centralnym mechanizmem umacniającym te relacje jest Partnerstwo Wschodnie,  skoncentrowane na promowaniu stabilności, rozwoju gospodarczego oraz reform instytucjonalnych.

Unia jest głównym dostawcą pomocy finansowej dla Gruzji. Planowane na lata 2021-2024 finansowanie w wysokości 340 mln euro jest skierowane na priorytetowe obszary, takie jak gospodarka, instytucje, praworządność, bezpieczeństwo, środowisko, odporność na zmianę klimatu, transformacja cyfrowa oraz równość płci.

Wsparcie to obejmuje także dialog polityczny oraz współpracę w ramach misji obserwacyjnych, wspierając stabilność i integralność terytorialną Gruzji. W latach 2021-2023 Unia Europejska przeznaczyła 63 mln euro na wzmocnienie zdolności gruzińskich sił obronnych, w tym w dziedzinie medycyny, inżynierii, logistyki i cyberobrony.

Umowy o ułatwieniach wizowych oraz readmisji między UE a Gruzją, obowiązujące od 2011 roku, oraz liberalizacja wizowa od 2017 roku istotnie ułatwiły podróże obywateli Gruzji do krajów UE. Programy wymiany edukacyjnej, takie jak Erasmus+ i stypendia Erasmus Mundus, wspierają rozwój nauki i kultury, umacniając więzi między społeczeństwami obydwu stron.

W związku z ustawą o zagranicznych agentach Komisja Europejska ogłosiła zamrożenie 30 milionów euro przeznaczonych na wsparcie gruzińskich sił obronnych w ramach Europejskiego Funduszu na rzecz Pokoju. Zamiast tego fundusze te zostaną przekierowane na wsparcie społeczeństwa obywatelskiego i mediów.

Ustawa o „Przejrzystości zagranicznych wpływów”

Ustawa o „zagranicznych agentach” po raz pierwszy trafiła do gruzińskiego parlamentu na początku 2023 roku, ale została wycofana z powodu masowych protestów. W kwietniu 2024 roku deputowani z rządzącej partii Gruzińskie Marzenie ponownie zainicjowali rozpatrzenie projektu ustawy, który jest niemal identyczny z tym, który został poprzednio wycofany. Termin „zagraniczny agent” zastąpiono w nim na „organizacja realizująca interesy obcego mocarstwa”.

Przepisy ustawy

Projekt ustawy przewiduje obowiązek dla wszystkich organizacji pozarządowych (NGO), które otrzymują ponad 20% swojego finansowania ze źródeł zagranicznych, rejestrację w gruzińskim Ministerstwie Sprawiedliwości jako organizacje realizujące interesy obcej władzy. Organizacje te byłyby zobowiązane do składania rocznych sprawozdań finansowych. Nieprzestrzeganie tych przepisów zagraża grzywną w wysokości 25 tys. lari (ok. 8500 euro).

Porównanie z amerykańską oraz rosyjską ustawami

Opozycja potępiła ustawę porównując ją do jej rosyjskiego odpowiednika, który jest stosowany do rozprawienia się z niezależnymi mediami informacyjnymi, organizacjami non-profit i aktywistami. Z kolei partia rządząca oraz Kreml zwracają uwagę na to, że podobna ustawa istnieje w Stanach Zjednoczonych.

W Stanach Zjednoczonych Ustawa o Rejestracji Zagranicznych Agentów (FARA) została uchwalona w 1938 roku w celu zwalczania nazistowskiej propagandy. Ustawa ta wymaga od osób działających w imieniu zagranicznych podmiotów rejestracji i ujawniania swoich działań. Naruszenie FARA grozi karą do 5 lat więzienia i grzywną do 10 000 dolarów. Jednakże, prawo to jest rzadko stosowane – w ciągu ostatnich 50 lat jedynie siedem spraw trafiło do sądu, a wyrok skazujący zapadł w jednej z nich.

W Rosji ustawa o „zagranicznych agentach” została uchwalona w 2012 roku i jest bardziej restrykcyjna i szerzej stosowana niż w USA. W 2023 roku liczba kar administracyjnych nałożonych za naruszenie przepisów dotyczących działalności „zagranicznych agentów” wzrosła ponad dwudziestokrotnie, do 350 przypadków. Znane są również przypadki karne za naruszenie tego prawa, które mogą skutkować karą pozbawienia wolności od 2 do 6 lat.

Gruziński projekt ustawy o „zagranicznych agentach” nie jest bezpośrednią kopią rosyjskiego prawa, choć jego przyjęcie może umożliwić wywieranie presji na organizacje pozarządowe. W odróżnieniu od rosyjskiej ustawy, gruziński projekt nie przewiduje odpowiedzialności karnej za jej naruszenie. Ponadto, gruzińskie prawo nie definiuje osób fizycznych jako potencjalnych „zagranicznych agentów”.

Istotną różnicą między amerykańskim a rosyjskim i gruzińskim ustawodawstwem jest definicja „zagranicznego agenta”. W prawie amerykańskim „agent zagranicznego zleceniodawcy” to osoba działająca pod kontrolą i kierownictwem zagranicznego podmiotu.  W Rosji oraz w proponowanej gruzińskiej ustawie, nawet częściowe finansowanie zagraniczne wystarczy do uznania podmiotu za „zagranicznego agenta”.

Cele ustawy

Projekt ustawy „O przejrzystości zagranicznych wpływów” trafił do parlamentu przed wyborami parlamentarnymi zaplanowanymi na październik 2024 roku, budząc kontrowersje i obawy dotyczące jego wpływu na demokratyczne wybory w Gruzji.

Działacze organizacji pozarządowych podkreślają, że ustawa może prowadzić do likwidacji organizacji monitorujących wybory, gdyż są one uzależnione od zagranicznych grantów.  Z innej strony, politolodzy odnotowują, że Gruzińskie Marzenie nie potrzebowało tej ustawy do osiągnięcia wyborczego sukcesu, wskazując na sondaże z listopada 2023 roku, które dają partii 36,6% poparcia. Sugeruje się także, że ustawa mogła być motywowana obawą przed powyborczymi protestami, gdyż w 2023 roku protesty przeciwko projektowi ustawy były prowadzone przez liderów organizacji pozarządowych.

Dodatkowo odnotowuje się obawy przed konfliktem z Rosją, co szczególnie jest widoczne w antyzachodnich przemówieniach Bidziny Iwaniszwilego, lidera Gruzińskiego Marzenia.

Reakcja w Gruzji

Wprowadzenie ustawy wywołało największe protesty w historii Gruzji po uzyskaniu niepodległości oraz krytykę ze strony prezydent Gruzji, która nazywała projekt „sabotażem europejskiej drogi kraju”.

Gigi Gigiadze, były ambasador Gruzji w Danii i Islandii, widzi inspirację Moskwy w projekcie ustawy, co zbiega się z działaniami w Kirgistanie i Abchazji, uznanej przez Gruzję za okupowaną przez Rosję. W lutym bieżącego roku w Abchazji przyjęto ustawę o „zagranicznych agentach”, a w marcu Kirgistan uchwalił „ustawę o przedstawicielachzagranicznych”, co doprowadziło do zamknięcia Fundacji Sorosa w Kirgistanie.

Mimo antyzachodniego tonu Iwaniszwilego, Gruzińskie Marzenie deklaruje dążenie do integracji z UE do 2030 roku, co jest krytykowane jako sprzeczne podejście. Z jednej strony partia krytykuje Zachód, z drugiej zaś deklaruje chęć przystąpienia do UE. Partia zapowiada wyjaśnienie społeczeństwu celów ustawy i podkreśla jej zgodność z europejskimi standardami, choć krytycy widzą w niej narzędzie represji wobec organizacji obywatelskich.

Reakcja w Rosji

Rosyjskie władze stanowczo odrzucają jakąkolwiek odpowiedzialność za powstanie projektu ustawy o „zagranicznych agentach” w Gruzji. Wysocy rangą rosyjscy urzędnicy pochwalili ustawę i obwinili Zachód o mieszanie się w sprawy Gruzji. Ekspert ds. konfliktów, Paata Zakareiszwili, zauważa, że dla Kremla kluczowe jest, aby Gruzja zrezygnowała z aspiracji przystąpienia do Unii Europejskiej i NATO. Integracja Gruzji z tymi organizacjami mogłaby wzmocnić jej powiązania z Zachodem, co z kolei osłabiłoby rosyjskie wpływy w regionie. Dla Rosji oznaczałoby to utratę geopolitycznej i strategicznej kontroli nad Kaukazem Południowym, który jest dla niej istotny ze względu na wpływy polityczne, bezpieczeństwo oraz zasoby energetyczne.

Reakcja w Unii Europejskiej

Sytuacja polityczna w Gruzji, szczególnie w kontekście ustawy o „zagranicznych agentach”, stała się centralnym punktem debat w Parlamencie Europejskim oraz w relacjach między Gruzją a Unią Europejską. Uchwała podjęta przez europarlamentarzystów jasno wyraża zaniepokojenie względem tej inicjatywy legislacyjnej gruzińskiego parlamentu, wzywając do jej wycofania jako warunku przed rozpoczęciem negocjacji akcesyjnych.

Wzywa się również do rozważenia sankcji osobistych wobec kluczowych postaci, takich jak Bidzina Iwaniszwili, oraz do przeprowadzenia oceny wpływu ustawy na zgodność Gruzji z kryteriami liberalizacji reżimu wizowego.

Przewodniczący Rady Europejskiej, Charles Michel, podkreślił konieczność przestrzegania zasad praworządności i demokracji przez Gruzję, jako nieodzownych warunków na drodze do integracji europejskiej. Wysiłki UE mają na celu zachęcenie gruzińskich liderów do kontynuowania reform proeuropejskich, uwzględniających opinie społeczeństwa obywatelskiego oraz konstruktywny dialog.

Reakcja w Stanach Zjednoczonych

Stany Zjednoczone wyraziły głębokie zaniepokojenie ustawą o „zagranicznych agentach” w Gruzji, którą uznają za sprzeczną z demokratycznymi wartościami i potencjalnie izolującą kraj od Unii Europejskiej. Zastępca sekretarza stanu USA ds. Europy i Eurazji, James O’Brien, wyraził obawy co do zgodności ustawy z normami UE oraz potencjalnego zagrożenia dla demokracji, szczególnie w kontekście przemocy wobec pokojowych demonstrantów.

Sekretarz prasowa Białego Domu, Karine Jean-Pierre, podkreśliła, że wejście w życie tej ustawy wymusi fundamentalną ponowną ocenę stosunków między USA a Gruzją. W tym kontekście Pentagon poinformował, że Waszyngton odłoży na czas nieokreślony ćwiczenia wojskowe Noble Partner, pierwotnie zaplanowane na 25 lipca-6 sierpnia 2024 roku w Gruzji.

Wpływy Kremla i powiązania z Gruzińskim Marzeniem

Polityka Gruzińskiego Marzenia w kontekście relacji z Rosją stanowi istotny temat debaty wśród analityków i obserwatorów politycznych. Partia, założona przez miliardera Bidzinę Iwaniszwilego i od lat dominująca w gruzińskim parlamencie, wywołuje kontrowersje ze względu na swoje relacje z Moskwą oraz ich wpływ na kształtowanie polityki wewnętrznej Gruzji.

Krytycy, w tym opozycja wewnętrzna i niektórzy międzynarodowi obserwatorzy, widzą w działaniach Gruzińskiego Marzenia elementy sprzyjające interesom Rosji na szkodę gruzińskiej suwerenności i niezależności. Ich argumenty opierają się na stopniowym zbliżeniu polityki zagranicznej i gospodarczej Gruzji do wzorców preferowanych przez Moskwę oraz na przyjęciu bardziej pobłażliwego podejścia do rosyjskich działań w regionie. Ponadto, jej założyciel, Iwaniszwili, zyskał sławę jako biznesmen z Rosji. Chociaż deklarował on sprzedaż swoich rosyjskich interesów, raporty organizacji Transparency International sugerują, że jego wpływy w Rosji nie zostały całkowicie zlikwidowane, co budzi wątpliwości co do niezależności jego politycznych decyzji. Partia jednak zaprzecza takiej interpretacji, argumentując, że ich strategia jest pragmatyczna i ukierunkowana na utrzymanie pokoju i stabilności.

Z drugiej strony, zwolennicy Gruzińskiego Marzenia i sami przedstawiciele partii podkreślają, że ich celem jest zachowanie równowagi między Rosją a Zachodem, unikając jednostronnego zaangażowania i starając się utrzymać możliwość współpracy zarówno z Rosją, jak i z euroatlantyckimi sojusznikami.

Zwiększenie rosyjskich wpływów w Abchazji

Rosja w marcu 2024 roku, na miesiąc przed rozpatrzeniem projektu ustawy, zakończyła budowę portu wojennego w pobliżu Oczamczyry w nieuznawanej Abchazji, zwiększając swoje możliwości kontrolowania gruzińskiego transportu morskiego, czyli części gruzińskiej gospodarki. Ta baza stanowi istotny element wzmocnienia rosyjskiej kontroli nad Abchazją oraz zapobiega planom Tbilisi dotyczącym integracji z NATO i UE.

Prognozy dla gruzińsko-rosyjskich relacji

Niektórzy analitycy przewidują, że Kreml mógłby całkowicie anulować wizy dla obywateli Gruzji lub podjąć kroki, które zostałyby przedstawione przez gruzińskie władze jako gotowość Rosji do zwrócenia Tbilisi kontroli nad Abchazją i Osetią Południową. W tym kontekście bardzo ważne staje się oświadczenie rosyjskiej Służby Wywiadu Zagranicznego o przygotowaniu kolejnej „kolorowej rewolucji” w Gruzji. Federacja Rosyjska ma nadzieję, że wybory zakończą się protestami na dużą skalę, po stłumieniu których nawet minimalne przywrócenie relacji między gruzińskimi władzami a Zachodem będzie niemożliwe.

Podsumowanie

Status kandydata do UE jest nie tylko symbolem aspiracji Gruzji do integracji europejskiej, ale także narzędziem wspierającym demokratyzację i rozwój instytucjonalny. Jednocześnie, wewnętrzne wyzwania, takie jak ustawa o „zagranicznych agentach”, oraz zewnętrzne naciski ze strony Rosji, stanowią poważne zagrożenia dla tych procesów. Gruzja może przeciwdziałać tym działaniom poprzez wzmacnianie swoich instytucji demokratycznych, kontynuowanie reform proeuropejskich, angażowanie się w konstruktywny dialog z UE oraz mobilizację społeczeństwa obywatelskiego. Ponadto wsparcie finansowe i polityczne ze strony UE oraz Stanów Zjednoczonych, a także międzynarodowa presja na Rosję, mogą odegrać kluczową rolę w przeciwdziałaniu rosyjskim wpływom w Gruzji.

Źródła:

[1] Annual Survey 2024 – Georgia. Perception of the European Union, European Neighbourhood East, https://euneighbourseast.eu/wp-content/uploads/2024/06/euneighbours-east_as-2024_georgia_factsheets_eng_compressed.pdf [dostęp od: 12.07.2024].

[2] Benedyczak J., Założenia i perspektywy polityki Rosji wobec Gruzji, Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, Biuletyn nr 117, Polska 2018, https://www.ceeol.com/search/gray-literature-detail?id=851003 [dostęp od: 10.07.2024].

[3] Constitution of Georgia, nr 786, 24.08.1996, https://matsne.gov.ge/en/document/view/30346?publication=36 [dostęp od: 12.07.2024].

[4] European Council meeting (27 June 2024) – Conclusions, General Secretariat of the Council, Brussels 2024, https://www.consilium.europa.eu/media/qa3lblga/euco-conclusions-27062024-en.pdf  [dostęp od: 12.07.2024].

[5] EU support to Georgia, https://neighbourhood-enlargement.ec.europa.eu/european-neighbourhood-policy/countries-region/georgia_en [dostęp od: 13.07.2024].

[6] JOINT MOTION FOR A RESOLUTION on attempts to reintroduce a foreign agent law in Georgia and its restrictions on civil society, 24.04.2024, https://www.europarl.europa.eu/doceo/document/RC-9-2024-0244_EN.html [dostęp od: 13.07.2024]

[7] Krawczyk K., Perspektywy członkostwa Ukrainy, Mołdawii i Gruzji w Unii Europejskiej, Infos zagadnienia społeczno-gospodarcze, nr 10, Polska 2022, https://www.ceeol.com/search/article-detail?id=1093382 [dostęp od: 08.07.2024].

[8] Kto w Gruzji zyska na ustawie o „zagranicznych agentach”? Czy będzie ona przeszkodą na drodze do UE? Wyjaśniamy, Belsat 14.05.2024, https://belsat.eu/pl/news/14-05-2024-kto-w-gruzji-zyska-na-ustawie-o-zagranicznych-agentach-i-czy-bedzie-ona-przeszkoda-na-drodze-do-eu [dostęp od: 09.07.2024].

[9] Megrelidze S., Protesters throng streets of Georgia’s capital after parliament passes so-called ‘Russian law’, AP News, 15.05.2024, https://apnews.com/article/georgia-parliament-law-foreign-influence-protests-final-66a08ba5ef849b24059ecfcf5420e9f0 [dostęp od: 10.07.2024].

[10] Mossetti P., Le proteste in Georgia sono più complicate di quel che sembra, Wired Italia, 14.05.2024,  https://www.wired.it/article/georgia-legge-russa-agenti-stranieri-europa/ [dostęp od: 10.07.2024].

[11] NDI Poll: Georgian citizens remain committed to EU membership; Nation united in its dreams and shared challenges, National Democratic Institute 11.12.2023, https://www.ndi.org/sites/default/files/NDI%20Georgia%20October%202023%20poll%20-%20press%20release%20-%20Eng%20-%20FINAL.pdf [dostęp od: 08.07.2024].

[12] Neal W., Georgia protests explained: What’s behind the riots in Tbilisi and the foreign agents law explained, https://inews.co.uk/news/georgia-protests-explained-tbilisi-foreign-agents-law-explained-2197381?ico=most_popular [dostęp od: 08.07.2024].

[13]  Oświadczenie przewodniczącej Ursuli von der Leyen w sprawie sytuacji w Gruzji, Dyrekcja Generalna ds. Polityki Sąsiedztwa i Negocjacji w sprawie Rozszerzenia, 1 maja 2024, https://neighbourhood-enlargement.ec.europa.eu/news/statement-president-von-der-leyen-situation-georgia-2024-05-01_en?prefLang=pl [dostęp od: 11.07.2024].

[14] Oświadczenie wysokiego przedstawiciela Josepa Borrella wobec Komisji Europejskiej w sprawie przyjęcia w Gruzji ustawy o przejrzystości wpływów zagranicznych, Dyrekcja Generalna ds. Polityki Sąsiedztwa i Negocjacji w sprawie Rozszerzenia, 15 maja 2024, https://neighbourhood-enlargement.ec.europa.eu/news/statement-high-representative-josep-borrell-european-commission-adoption-transparency-foreign-2024-05-15_en?prefLang=pl [dostęp od: 11.07.2024].

[15] Oświadczenie wysokiego przedstawiciela do Komisji Europejskiej w sprawie ostatecznego przyjęcia ustawy o przejrzystości wpływów zagranicznych w Gruzji, Dyrekcja Generalna ds. Polityki Sąsiedztwa i Negocjacji w sprawie Rozszerzenia, 28 maja 2024, ttps://neighbourhood-enlargement.ec.europa.eu/news/statement-high-representative-european-commission-final-adoption-law-transparency-foreign-influence-2024-05-28_en?prefLang=pl [dostęp od: 11.07.2024].

[16] Piechowiak-Lamparska J. Bliska i pogłębiona współpraca dla wspólnych korzyści: partnerstwo strategiczne UE-Gruzja jako coś więcej, Toruń 2019, https://books.google.it/books?hl=pl&lr=&id=2xUSEAAAQBAJ&oi=fnd&pg=PA421&dq=gruzja+i+ue&ots=SMQ0nE_Gaq&sig=exlDCjDJwpUlynSJo2bwHOfmFBo&redir_esc=y#v=onepage&q=gruzja%20i%20ue&f=false [dostęp od: 08.07.2024].