Po przejęciu władzy przez Talibów sierpniu 2021 r. Afganistan znalazł się w nowej rzeczywistości politycznej i społecznej. Afgańscy radykałowie w ciągu dwóch lat skonsolidowali kontrolę nad krajem, marginalizując zbrojną opozycję i osłabiając działalność Państwa Islamskiego Prowincji Chorasan. Poprawiła się też sytuacja bezpieczeństwa – liczba ofiar cywilnych w atakach spadła w porównaniu z okresem przed przejęciem władzy. Jednocześnie rządy talibów oznaczają powrót do radykalnej interpretacji prawa szariatu i odejście od demokratycznych reform ostatnich dwóch dekad. Najbardziej dotknięte zmianami są kobiety, których prawa zostały niemal całkowicie ograniczone. Zakazano im edukacji powyżej szkoły podstawowej, pracy w organizacjach międzynarodowych i urzędach, oraz korzystania z wielu przestrzeni publicznych. Talibowie przywrócili kary cielesne i publiczne egzekucje, a dziennikarze poddawani są cenzurze i represjom. Z rządzenia wykluczono mniejszości etniczne i religijne, a cała władza skoncentrowała się wokół emira Hibatullaha Achundzady.

Artykuł ten ma na celu przybliżenie dramatycznej sytuacji osób z niepełnosprawnością w Afganistanie oraz zwrócenie uwagi na ich codzienne zmagania.

Autor: Łucja Sendra 

Sytuacja osób z niepełnosprawnością w Afganistanie

Na arenie międzynarodowej Talibowie pozostają izolowani – żaden kraj nie uznał ich rządu, choć część państw, jak Chiny, Rosja czy sąsiedzi Afganistanu, utrzymuje robocze kontakty. Główna forma współpracy to pomoc humanitarna, jednak jej dystrybucję utrudniają restrykcje wobec kobiet i organizacji pozarządowych. Zachód, w tym USA, zaczyna prowadzić z Talibami dialog w sprawach wspólnych interesów: walki z terroryzmem czy ograniczania handlu narkotykami. Symbolem tych działań było ogłoszenie zakazu uprawy maku i pierwsze od 2021 r. oficjalne spotkanie USA z przedstawicielami talibów w Dosze.

Perspektywy Afganistanu pozostają trudne. Brak realnej alternatywy politycznej i niechęć społeczności międzynarodowej do interwencji sprawiają, że talibowie utrzymają władzę. Państwo coraz bardziej przypomina izolowane reżimy, takie jak Korea Północna czy Mjanma – zamknięte na reformy, represyjne wobec społeczeństwa, ale jednocześnie zależne od zewnętrznej pomocy humanitarnej. Zachód prawdopodobnie będzie kontynuował strategię „zaangażowania bez uznania”, próbując wpływać na sytuację w Afganistanie jedynie w obszarach, gdzie pojawia się wspólnota interesów.

W czasie poprzednich rządów większość usług medycznych świadczyły organizacje pozarządowe, ponieważ państwo nie dysponowało wystarczającymi środkami finansowymi. Funkcjonował także kosztowny sektor prywatny. W wyniku konfliktów dochodziło jednak do zniszczeń i zamykania placówek medycznych w różnych prowincjach, a także do aktów przemocy wobec pracowników służby zdrowia. Ośrodki psychiatryczne były często słabo wyposażone, a dostęp do profesjonalnej opieki w tym zakresie był bardzo ograniczony.

Po przejęciu władzy przez Talibów sytuacja i tak już niewydolnego systemu publicznej ochrony zdrowia dodatkowo pogorszyła się z powodu wstrzymania pomocy z zagranicy. Dyrektor Generalny WHO ocenił, że system opieki zdrowotnej w Afganistanie znajduje się „na granicy załamania”. Podkreślił również, że redukcja wsparcia finansowego ze strony darczyńców doprowadziła do ograniczenia pracy placówek i zamykania wielu z nich. 

WHO ostrzegała, że niedofinansowanie programów humanitarnych w 2023 r. sprawi, iż 8 milionów osób utraci dostęp do podstawowej pomocy medycznej, 450 tysięcy pacjentów pozostanie bez opieki pourazowej, a 1,6 miliona osób z zaburzeniami psychicznymi zostanie pozbawionych wsparcia psychologicznego i psychospołecznego.

Stygmatyzacja i skala problemu 

W Afganistanie osoby z niepełnosprawnościami – zarówno psychicznymi, jak i fizycznymi – często spotykają się ze stygmatyzacją. Niejednokrotnie ich stan bywa interpretowany jako „wyraz woli Boga”. Zdarza się, że są źle traktowane przez swoje rodziny lub otoczenie społeczne. Szczególnie narażone na dyskryminację i zaniedbanie są kobiety, osoby przesiedlone oraz migranci powracający do kraju, którzy zmagają się z problemami zdrowia psychicznego. 

Brakuje również odpowiedniej infrastruktury i wyspecjalizowanych usług dostosowanych do potrzeb osób z niepełnosprawnościami. Istniejące ośrodki funkcjonują głównie w kilku większych miastach.

Organizacje międzynarodowe, takie jak Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża (ICRC) czy Humanity & Inclusion, podkreślają, że Afganistan należy do państw o najwyższym odsetku osób z niepełnosprawnościami na świecie. Wpływ na to mają dekady konfliktów zbrojnych, ograniczony dostęp do opieki zdrowotnej oraz brak odpowiedniej infrastruktury i usług wspierających. Sytuację pogarsza także powszechna bieda, przemoc oraz stygmatyzacja społeczna, które sprawiają, że osoby z niepełnosprawnościami są szczególnie narażone na wykluczenie i trudności w codziennym funkcjonowaniu. 

Codzienna rzeczywistość osób z niepełnosprawnościami w Afganistanie wiąże się z wyzwaniami, które wynikają zarówno z wieloletnich konfliktów zbrojnych, jak i z braku odpowiednich mechanizmów wsparcia. Dane na temat skali zjawiska są fragmentaryczne, ale wiadomo, że miliony Afgańczyków zmagają się z niepełnosprawnościami fizycznymi, sensorycznymi, intelektualnymi czy psychospołecznymi. Wiele z nich powstało wskutek działań wojennych, ale nie brakuje także przypadków niezwiązanych z wojną, które często spotykają się z większą marginalizacją.

Niesprawiedliwy i uzależniony od powiązań system pomocy

Jednym z problemów jest brak systematycznej pomocy – świadczenia są nierówne, często uzależnione od powiązań z władzami, a od czasu przejęcia władzy przez Talibów dodatkowo faworyzują osoby powiązane z tym ugrupowaniem. Afgańczycy niezwiązani z rządzącym ugrupowaniem otrzymują niższe zasiłki, a ich wypłata bywa opóźniona, co zmusza rodziny do zadłużania się, by pokryć podstawowe wydatki, takie jak żywność.

Szczególnie trudna sytuacja dotyczy kobiet z niepełnosprawnościami. Doświadczają one podwójnej dyskryminacji – zarówno ze względu na płeć, jak i na stan zdrowia. Wiele z nich żyje w izolacji, spotyka się z poczuciem wstydu i stygmatyzacją ze strony społeczności oraz rodzin. Zakazy pracy i edukacji kobiet wprowadzone przez talibów dodatkowo odebrały im szansę na samodzielne życie i zarobkowanie. Niektóre kobiety, mimo wykształcenia, nie mogą podjąć pracy, inne – pozbawione męskiego opiekuna – nie mają nawet możliwości opuszczenia domu. Część z nich, pozbawiona jakiejkolwiek alternatywy, zmuszona była do żebractwa, które i tak zostało w dużej mierze ograniczone przez przepisy wymagające obecności mahrama.

Brak dostępu do edukacji, pracy i opieki zdrowotnej sprawia, że osoby z niepełnosprawnościami w Afganistanie, zwłaszcza kobiety i dziewczęta, są spychane na margines życia społecznego. Towarzyszy im poczucie bezsilności, uzależnienia od pomocy innych i brak perspektyw na przyszłość. Wiele z nich podkreśla jednak, że nie chcą żyć wyłącznie z jałmużny – chcą możliwości rozwoju i godnego utrzymania się dzięki własnym umiejętnościom.

Afganistan formalnie przystąpił do Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych (CRPD) w 2012 r. (wejście w życie od 18.10.2012). W ramach tego procesu władze afgańskie uchwaliły w 2013 r. ustawę Law on Rights and Privileges of Persons with Disabilities, która przewidywała m.in. zakaz dyskryminacji osób z niepełnosprawnościami, rezerwę 3% miejsc pracy dla nich oraz prawo do udziału w życiu społecznym. Jednak pomimo tych formalnych zobowiązań, faktyczne wdrożenie zapisów Konwencji pozostaje iluzoryczne. 

W praktyce osoby niepełnosprawne w Afganistanie mają ograniczony dostęp do edukacji, rehabilitacji, usług opieki zdrowotnej oraz infrastruktury przystosowanej do ich potrzeb – projekty rozwojowe bardzo rzadko uwzględniają perspektywę dostępności. Ponadto, raporty niezależnych organizacji wskazują, że instytucje odpowiedzialne za monitorowanie praw człowieka często nie mają realnych środków ani politycznej woli, by egzekwować prawa zapisane w Konwencji.

Codzienność pod rządami Talibów

Po przejęciu władzy przez Talibów problem został pogłębiony przez politykę systematycznego ograniczania działalności organizacji pomocowych, zwłaszcza tych obsługujących osoby z niepełnosprawnościami. W 2023 r. Ruch talibów zakazał kobietom pracy w NGO-sach (również międzynarodowych), co uderza m.in. w projekty wsparcia dla niepełnosprawnych, szczególnie kobiet i dzieci. W 2024 r. ugrupowanie rządzące Afganistanem nakazało zawieszenie działań SCA (Swedish Committee for Afghanistan), w tym programów wsparcia osób niepełnosprawnych, powołując się na protest religijny – co skutkowało utratą kluczowej pomocy dla dziesiątek tysięcy osób potrzebujących. W dodatku, presja reżimu, ograniczenia w licencjonowaniu NGO-ów oraz korupcja w dystrybucji pomocy humanitarnej znacznie utrudniają realizację nawet podstawowych świadczeń socjalnych dla tej grupy społecznej.

Brak wolnego dostępu do Internetu i niezależnych mediów w Afganistanie, spowodowany m.in. odcięciem łączności przez talibów, ma bezpośredni wpływ na to, jakie tematy są poruszane w przestrzeni publicznej. W kontekście niepełnosprawności oznacza to niemal całkowity brak narracji dotyczącej codziennych problemów osób z trudnościami w funkcjonowaniu – zarówno w mediach krajowych, jak i w dyskusji społecznej. Ograniczenia informacyjne sprawiają, że historie o barierach w dostępie do edukacji, pracy, opieki zdrowotnej czy o szczególnie trudnej sytuacji kobiet z niepełnosprawnościami nie przebijają się do opinii publicznej. Zamiast nagłaśniać realne wyzwania tej grupy, media w Afganistanie funkcjonują pod ścisłą kontrolą, unikając tematów wrażliwych społecznie czy politycznie. W rezultacie osoby z niepełnosprawnościami pozostają „niewidzialne” w debacie publicznej, a ich prawa, potrzeby i doświadczenia są spychane na margines, a brak dostępu do Internetu dodatkowo odcina je od możliwości samodzielnego nagłaśniania swojego głosu.

Źródła:

[1] Ahmadi B., Disabled Afghans — particularly women — have been among the hardest hit by the Taliban’s rollback of human rights, 29 lutego 2024, https://www.usip.org/publications/2024/02/challenges-facing-afghans-disabilities – dostęp 30.09.2025.
[2] ECA, Afghan women three years after the Taliban takeover, 20 sierpnia 2024, https://eca.unwomen.org/en/stories/explainer/2024/08/faqs-afghan-women-three-years-after-the-taliban-takeover-0 – dostęp 30.09.2025.
[3] European Asylum Support Office, Afghanistan Key socio-economic indicators Focus on Kabul City, Mazar-e Sharif and Herat City, August 2020, https://coi.euaa.europa.eu/administration/easo/PLib/2020_08_EASO_COI_Report_Afghanistan_Key_Socio_Economic_Indicators_Forcus_Kabul_Citry_Mazar_Sharif_Herat_City.pdf – dostęp 30.09.2025.
[4] European Union Agency for Asylum, Afghanistan – Country Focus. Country of Origin Information Report, December 2023, https://coi.euaa.europa.eu/administration/easo/PLib/2023_12_EUAA_COI_Report_Afghanistan_Country_Focus.pdf – dostęp 30.09.2025.
[5]https://treaties.un.org/pages/showDetails.aspx?clang=_en&objid=080000028017bf87 – dostęp 30.09.2025.
[6] Human Rights Watch, “Disability Is Not Weakness” Discrimination and Barriers Facing Women and Girls with Disabilities in Afghanistan, 28 kwietnia 2020, https://www.hrw.org/report/2020/04/28/disability-not-weakness/discrimination-and-barriers-facing-women-and-girls – dostęp 30.09.2025.
[7] ICRC, Afghanistan operational facts & figures, January-December 2023, https://www.icrc.org/sites/default/files/document_new/file_list/icrc_afghanistan_facts_and_figures_2023_en.pdf – dostęp 30.09.2025.
[8] Kellampalli S., Disability Rights under the Taliban, UAB Institute for Human Rights Blog, 27 października 2021, https://sites.uab.edu/humanrights/2021/10/27/disability-rights-under-the-taliban/ – dostęp 30.09.2025.
[9] Kugiel P., Afganistan po dwóch latach rządów talibów, Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, Nr 111 (2732), 11 sierpnia 2023, https://www.pism.pl/publikacje/afganistan-po-dwoch-latach-rzadow-talibow – dostęp 30.09.2025.
[10] Oxford Islamic Studies, Mahram, https://web.archive.org/web/20210121224443/http://www.oxfordislamicstudies.com/article/opr/t125/e1391 – dostęp 30.09.2025.
[11] TVN24, Władze wyłączyły internet i telefonię komórkową, 30 września 2025, https://tvn24.pl/biznes/ze-swiata/afganistan-wladze-wylaczyly-internet-i-telefonie-komorkowa-st8674748 – dostęp 30.09.2025.
[12] Women’s International League for Peace and Freedom, Rights of women and girls with disabilities in Afghanistan, Genewa 2025,https://www.wilpf.org/wp-content/uploads/2025/06/WILPF-Submission-to-the-CEDAW-Committee_Afghanistan_19-May-2025.pdf – dostęp 30.09.2025[13] Women’s International League for Peace and Freedom, Rights of women and girls with disabilities in Afghanistan, Genewa 2025, https://www.wilpf.org/wp-content/uploads/2025/06/WILPF-Submission-to-the-CEDAW-Committee_Afghanistan_19-May-2025.pdf – dostęp 30.09.2025. 
[14] TVN24, Władze wyłączyły internet i telefonię komórkową, 30 września 2025, https://tvn24.pl/biznes/ze-swiata/afganistan-wladze-wylaczyly-internet-i-telefonie-komorkowa-st8674748 – dostęp 30.09.2025.