Autor: Szymon Grzegorzek
Geneza sporu – Act 13/2024
Pod koniec stycznia 2025 roku prezydent Republiki Południowej Afryki Cyril Ramaphosa podpisał nową ustawę wywłaszczeniową, która wywołała kontrowersje na arenie międzynarodowej. W taki sposób zakończono trwający od 2020 roku proces legislacyjny nad reformą prawa własności, obowiązującego jeszcze od czasów apartheidu. Mimo trwającej prawie pięć lat debaty w tej sprawie nowe przepisy wywołały natychmiastową i ostrą odpowiedź Donalda Trumpa. Prezydent Stanów Zjednoczonych publicznie zarzucił rządowi w Pretorii dyskryminację rasową białych farmerów i działania zaburzające równość zatrudnienia, edukacji oraz prowadzenia biznesu, w związku z niesprawiedliwą, w jego opinii, konfiskatą mienia.
To nie pierwsza taka reakcja POTUS-a na wewnętrzne decyzje polityczne w RPA. W administracji Trumpa silną pozycję posiadają lobbiści prawicowej grupy afrykanerskiej AfriForum, która zajmuje się poszukiwaniem politycznego wsparcia w sprawie zagrożeń przeciw białej mniejszości w tym państwie. W przeszłości zarzucali nawet Pretorii doprowadzanie do masowego mordowania obywateli ze względu na rasę i chęć odebrania ich ziemi. W 2018 roku Donald Trump opublikował post, w którym stwierdził, że biali Południowoafrykańczycy znajdują się w oblężeniu. Pokrywało się to wówczas z apelami AfriForum, co pokazuje znaczenie tej grupy już w czasach pierwszej administracji obecnego prezydenta.
Reakcja USA
Biały Dom w lutym tego roku wydał oficjalny komunikat potępiający nowe prawo. Podnoszono w nim zarzuty skierowane przeciwko RPA o prowokowanie działań napędzających przemoc wymierzoną w rasowo nieprzychylnych rządowi Afrykanerów. Oprócz tego podniesiono również zarzut o występowanie przeciwko Stanom Zjednoczonym i ich sojusznikom. Chodziło tutaj o oskarżenie o ludobójstwo, które kraj Mandeli wniósł do Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości przeciwko Izraelowi.
W komunikacie Prezydent USA wydał zarządzenie w sprawie możliwie maksymalnego wstrzymania pomocy i wsparcia dla Republiki Południowej Afryki. Oprócz tego zobowiązał swój gabinet do przygotowania planu przyjmowania afrykanerskich uchodźców szukających schronienia przed dyskryminacją rasową, w tym również ofiar niesprawiedliwej konfiskaty własności. W marcu Donald Trump rozszerzył swój plan do wszystkich osób czujących się dyskryminowanymi przez południowoafrykańskie władze. Wzbudziło to sporą dyskusję w mediach, które w różny sposób atakowały lub broniły decyzji o chęci przyjęcia ponad 3,7 miliona uciekinierów. Media szczególnie wyspecjalizowały się w niezliczonych analizach różnicy między najnowszą polityką Waszyngtonu, a postulatami z kampanii wyborczej z 2016 roku, gdy Trump skutecznie nawoływał do ograniczenia przypływu imigrantów z Meksyku.
Odpowiedź RPA
Rząd w Pretorii w odpowiedzi na zarzuty podkreślił, że podczas apartheidu czarnoskóra większość była okradziona z własnych gruntów, dlatego obecny rząd stara się znaleźć sposoby na zmniejszenie tych nierówności. Stwierdził ponadto, że RPA chce być inkluzywnym społeczeństwem, gdzie biali i czarnoskórzy farmerzy będą prowadzić działalność obok siebie. Władze wyraziły również poważne obawy wobec wycofania się Waszyngtonu z finansowania pomocy dla RPA. Amerykańskie wsparcie jest w znacznym stopniu przeznaczone na zwalczanie epidemii AIDS, dlatego coraz częściej pojawiają się głosy oskarżające Biały Dom o igranie z ludzkim życiem.
Afrykanerzy – grupa dyskryminowana?
Wskaźnik Giniego wykorzystywany do mierzenia poziomu nierówności dochodowej dla Republiki Południowej Afryki wynosi według ostatnich dostępnych danych 0,63/1, z czego wartość równa 1, oznaczałaby idealną nierówność (jedna osoba posiada cały majątek państwa). Żadne inne państwo na świecie nie posiada tak znaczącej dysproporcji społecznej.
Co wpływa na tak wysoki wynik? Według danych z audytu dotyczącego ziemi i jej struktury własnościowej z 2017 roku w przybliżeniu 72% wszystkich hektarów gruntów rolnych znajduje się w rękach białych. Stanowią oni około 55% wszystkich indywidualnych właścicieli gruntów w państwie. Dla skali należy przytoczyć, że według spisu powszechnego z 2011 roku mniej niż 9% mieszkańców tego kraju stanowi biała ludność. W obliczu przedstawionych danych ciężko jest mówić o definitywnym końcu apartheidu. Jak widać, problemy powstałe w tamtych czasach są ciągle aktualne w dzisiejszej RPA. Lata 90’ ubiegłego wieku nie zakończyły hegemonii Afrykanerów w państwie. W wielu kluczowych aspektach życia społeczno-gospodarczego ich dominacja nadal pozostaje tematem do rozwiązania.
Nowa reforma wywłaszczeniowa
Act 13/2024 tworzy pewne kontrowersje również w debacie krajowej. Przede wszystkim skupione są one wokół klauzuli dotyczącej odstąpienia od odszkodowania za wywłaszczenie. Część lokalnych prawników podnosi, że nie ma bezpośredniego odniesienia do zniesienia rekompensaty w konstytucji. Z drugiej strony istnieją głosy, że obecne brzmienie ustawy zasadniczej pozwala na pewne ograniczenie w tym zakresie. Kolejny problem rodzi możliwa furtka prawna pozwalająca na rozważenie innych niż wymienionych w akcie przypadków dla odebrania ziemi bez zadośćuczynienia. W teorii oznacza ona, że katalog sytuacji, w których władze mogą dopuścić się takiego procederu, jest nieograniczony. Z drugiej strony ustawa podkreśla jednak, że we wszystkich przypadkach decyzja władz musi być sprawiedliwa i słuszna. Warto też zaznaczyć, że akt zobowiązuje organy do podjęcia próby wypracowania porozumienia z właścicielem opartego na rozsądnych warunkach, zanim podejmie kroki w celu wywłaszczenia.
Interesy Elona Muska
Na kanwie “dyplomacji megafonowej” uprawianej przez Stany Zjednoczone, mało uwagi poświęcane jest osobistej batalii Elona Muska z południowoafrykańskim prawem. Na platformie X szef Departamentu Wydajności Rządu USA oskarżył RPA o rasizm wymierzony w niego i jego produkt. Skomentował on: Starlink is not allowed to operate in South Africa, because I’m not black. Post Muska odnosił się bezpośrednio do Black Economic Empowerment Act. Prawo to zobowiązuje zagraniczne firmy telekomunikacyjne do sprzedaży 30% majątku ich lokalnych spółek historycznie pokrzywdzonym grupom. Właściciel SpaceX nie był skłonny tego zrobić. Pretoria odpowiedziała, że ma on prawo prowadzić biznes na terenie Republiki Południowej Afryki, lecz tylko w zgodzie z lokalnymi prawami, co stanowi podstawową zasadę międzynarodowego handlu i inwestycji.
Podsumowanie
Na ten moment żadne grunty nie zostały jeszcze skonfiskowane i nie ma żadnych uchodźców spieszących na loty do Stanów Zjednoczonych. Eksperci dostrzegają jednak w ostrej reakcji Donalda Trumpa martwiący poziom wiarygodności informacji, które do niego docierają i są widziane przez pryzmat interesów Elona Muska. Odpowiedź Trumpa odkrywa ponadto kolejne etapy zwrotu w amerykańskiej polityce. Sądzi się, że narracja Białego Domu ma być pierwszym krokiem do stopniowego wycofania amerykańskiej pomocy z kontynentu afrykańskiego. Ma to stanowić część polityki uszczuplania personelu amerykańskich agencji publicznych. Dodatkowo obserwatorzy regionu zauważają, że swoją polityką Prezydent Stanów Zjednoczonych osłabia rządzący obecnie w RPA Afrykański Kongres Narodowy. Nie ma jednak wątpliwości, że każdy inny rząd w Pretorii byłby zdecydowanie bardziej negatywnie nastawiony do amerykańskich interesów w regionie.
Źródła:
[1] Ad da Boggenpoel, Zsa-Zsa Temmers. “Land Seizure and South Africa’s New Expropriation Law: Scholar Weighs up the Act.” The Conversation. Dostęp 29 kwietnia, 2025. http://theconversation.
[2] Hunter, Qaanitah. “‘I Am Quite Privileged,’ Say White Afrikaners Not Wanting Asylum in the US.” Al Jazeera. Dostęp 29 kwietnia, 2025. https://www.aljazeera.
[3] The White House. “Addressing Egregious Actions of The Republic of South Africa – The White House.” Dostęp 29 kwietnia, 2025. https://www.whitehouse.
[4] World Bank, Poverty and Inequality Platform. “Gini Index | Data.” Dostęp 29 kwietnia, 2025. https://data.worldbank.
[5] Tannur Anders, Sfundo Parakozov “South Africa Rejects Musk Claim Starlink Can’t Operate There Because He’s Not Black | Reuters.” Dostęp 29 kwietnia, 2025. https://www.reuters.com/
[6] Mayeni Jones.“South Africa-Trump Row: Pretoria Rejects ‘Megaphone Diplomacy.’” BBC. Dostęp 29 kwietnia, 2025. https://www.bbc.com/
[7] Ali Rogin, Andrew Corkery, Gerard Edic. “The Historical Reality of Land Ownership in South Africa amid Trump’s Criticisms | PBS News Weekend.” Dostęp 29 kwietnia, 2025. https://www.pbs.org/
[8] Michelle Gavin. “Trump’s Misguided Policy Toward South Africa | Council on Foreign Relations.” Council on Foreign Relations. Dostęp 29 kwietnia, 2025. https://www.cfr.org/
[9] Rural Development and Farm Reform Department. “Land Audit Report November 2017 Version 2 Phase II: Private land ownership by race, gender and nationality.” Dostęp 18 lutego 2018. https://www.gov.za/