Sytuacja polityczno-społeczna Rusinów karpackich określana jest dziś mianem stagnacji lub regresu, o czym mówią sami jej członkowie. Obecna pozycja mniejszości rusińskiej jest wynikiem ładu międzynarodowego powstałego po II wojnie światowej, rozpadu ZSRR oraz bezkompromisowej polityki państwa ukraińskiego realizowanej wobec jej przedstawicieli.  Wschodniosłowiańska grupa etniczna za sprawą zaszłości historycznych, różnic kulturowych oraz odmiennych poglądów pozostaje społecznością podzieloną. 

Autor: Bartłomiej Gibas

Rusińskie odrodzenie narodowe na fali Jesieni Ludów miało przypomnieć i potwierdzić istnienie wywodzącej się z Karpat czwartej narodowości wschodniosłowiańskiej. Na zamieszkane od wieków przez Rusinów Zakarpacie dotarło ono w lutym 1990 r. Powstałe wówczas Towarzystwo Rusinów Karpackich skupiło się na rozpowszechnianiu kultury oraz działalności na rzecz kodyfikacji języka i wprowadzenia go do szkół, oraz mediów. 29 marca 1990 r. Towarzystwo przyjęło deklarację o przywróceniu regionowi autonomii z października 1938 r. nadanej przez władze przedwojennej II Republiki Czechosłowackiej.

Wzrost karpatorusińskiej aktywności społecznej o orientacji autonomicznej doprowadził do zainaugurowania Światowego Kongresu Rusinów, który odbył się w dniach 22-24 marca 1991 r. w słowackim mieście Medzilaborce. Obecne na nim delegacje z Ukrainy (Towarzystwo Rusinów Karpackich), Czechosłowacji (Rusińskie Odrodzenie), Polski (Stowarzyszenie Łemków), Jugosławii (Ruska Macierz), Stanów Zjednoczonych oraz Kanady poparły ówczesne przemiany demokratyczne w Europie Środkowo-Wschodniej oraz uchwaliły deklarację, w której podkreśliły odwieczną odrębność zarówno od Rosji, jak i Ukrainy, w której niepodległości upatrywały szansy na pokojowe zaistnienie.

Rusini swoje postulaty usamodzielnienia się od Kijowa argumentowali uwarunkowaniami geopolitycznymi, narodowościowymi i językowymi, ale również nielegalnym z punktu widzenia prawa międzynarodowego przyłączeniem tych terenów do ZSRR. Autonomię narodowo-kulturową motywowano również dążeniem do zatrzymania zmian demograficznych, regionalnych i środowiskowych. Status specjalnego samorządnego terytorium administracyjnego miał zapewnić mieszkańcom obwodu zakarpackiego niezależność w sprawach gospodarczych, społeczno-kulturowych i religijnych. Tym samym zarówno działania prezydenta, jak i parlamentu w przeciwieństwie do konstytucji oraz ustaw nie miałyby dla regionu konsekwencji prawnych.

Referendum dotyczące przyszłości Zakarpacia odbyło się 1 grudnia 1991 r. wraz z referendum niepodległościowym i wyborami prezydenckimi. Przy frekwencji wynoszącej 82,7% za niepodległością Ukrainy opowiedziało się 92% głosujących, natomiast poparcie dla przyznania Zakarpaciu statusu specjalnego samorządnego terytorium administracyjnego w ramach Ukrainy wyniosło 78%, z czego najwyższe odnotowano w stolicy obwodu zakarpackiego – Użhorodzie (89,7%) oraz zamieszkanym w dużej części przez mniejszość węgierską Berehowie (88,9%). Organizacja referendum w sprawie autonomii obwodu zakarpackiego i jego przeprowadzenie nie wzbudziło zastrzeżeń ze strony władz państwowych ani międzynarodowych obserwatorów.

Wiosną 1992 r. Zakarpacka Rada Obwodowa zwróciła się do Rady Najwyższej Ukrainy o zaakceptowanie wyników referendum oraz oficjalne uznanie narodowości rusińskiej. Wyniki referendum zostały jednak zignorowane przez ukraiński parlament, który nie wprowadził do konstytucji wymaganych poprawek. Podjęte przez przedstawicieli Rusinów międzynarodowe działania dyplomatyczne nie przyniosły zamierzonych rezultatów, w związku z czym Karpatorusini 30 maja 1993 r. powołali w Użhorodzie przy poparciu zamieszkujących Zakarpacie Węgrów, Rumunów, Romów, Słowaków i Niemców Tymczasowy Rząd Republiki Rusi Podkarpackiej. Na czele rządu stanął profesor Iwan Turjanica, a autonomiczny parlament miał liczyć 51 deputowanych. Wokół projektu pojawiło się wiele pogłosek, w tym te mówiące o chęci przystąpienia regionu do nowopowstałej Wspólnoty Niepodległych Państw. W związku z tym ukraińskie władze w sierpniu 1994 r. zdelegalizowały rząd Rusinów.

Podejście będącej u władzy od 1990 r. Komunistycznej Partii Ukrainy wobec mniejszości rusińskiej znalazło wyraz między innymi w przyjętym w 1996 r. rozporządzeniu o nazwie „Plan działań w celu rozwiązania problemu Rusinów-Ukraińców”. Integracja z Ukraińcami miała osłabić rusińskie dążenia do autonomii oraz uświadomić Karpatorusinom (także tym mieszkającym poza Zakarpaciem), że są częścią narodu ukraińskiego. Choć rozporządzenie zostało zaakceptowane przez prezydenta Ukrainy Łeonida Kuczmę i weszło w życie, nie było realizowane skrupulatnie oraz nie osiągnęło w pełni zamierzonego celu. Na nietolerancyjną politykę Ukrainy wielokrotnie zwracały uwagę nie tylko uznające Rusinów za mniejszość etniczną lub narodową państwa sąsiednie, ale również Stany Zjednoczone, Unia Europejska, Rada Europy oraz ONZ.

Choć w latach 90. XX w. priorytetem dla społeczności rusińskiej był postulat uznania jej za osobny naród oraz uzyskanie przez obwód zakarpacki autonomii, mniejszość ta skupiła się też na rozwoju społeczno-kulturowym. W głównych miastach Zakarpacia takich jak Użhorod czy Mukaczewo organizowano konferencje, konkursy, wieczory autorskie oraz promocje książek niejednokrotnie finansowanych przez Karpatorusinów żyjących w Ameryce Północnej.

Na załamanie się ruchu rusińskiego pod koniec XX w. wpłynęła nie tylko nietolerancyjna polityka władz ukraińskich, ale również pogarszająca się sytuacja finansowa regionu, która zmusiła przedstawicieli mniejszości do emigracji zarobkowej na Zachód. Działania społeczności ponownie zintensyfikowały się przed przeprowadzonym w 2001 r. powszechnym spisem ludności. Był to pierwszy i jak dotąd ostatni spis w niepodległej Ukrainie, który nie zawierał rubryki z narodowością rusińską, dlatego około 10 100 osób dopisało tę narodowość. Większość jednak chcąc uniknąć potencjalnych nieprzyjemności ze strony władz, wskazała swoją narodowość jako ukraińską.

Zakarpacka Rada Obwodowa 7 marca 2007 r. uznała Rusinów karpackich za mniejszość narodową oraz wystosowała apel do Rady Najwyższej o uczynienie tego samego na obszarze całego kraju. Przedstawiciele organu obwodowego samorządu terytorialnego swoją decyzję uzasadnili działalnością oficjalnie zarejestrowanych karpatorusińskich organizacji, a także uznaniem Rusinów przez inne kraje. Działania Rady wywołały protesty Ukraińców, którzy nazwali je przejawem separatyzmu wymierzonego w jedność państwa. W związku z brakiem podjęcia przez władze centralne kroków prawnych Karpatorusini podobnie jak w 1993 r. postanowili działać metodą faktów dokonanych. Na czele miejscowych aktywistów stanął kapłan Dmytro Sydor będący przywódcą powstałego w 1999 r. Sejmu Rusinów Podkarpackich. 15 grudnia 2007 r. Sejm bezskutecznie wezwał do utworzenia na Zakarpaciu rusińskiej autonomicznej jednostki terytorialnej.

Powstały w czerwcu 2008 r. Europejski Kongres Rusinów Podkarpackich zażądał w październiku 2008 r. ogłoszenia przez radę obwodu zakarpackiego autonomii, grożąc, że inaczej proklamuje niepodległość. Władze regionalne Zakarpacia nie chcąc wchodzić w zatargi z Kijowem, nie spełniły żądań, w związku z czym 1 grudnia 2008 r. Dmytro Sydor ogłosił niepodległość „Rusi Podkarpackiej”. Czyn ten potępiła będąca organem wykonawczym Kongresu Światowa Rada Rusinów, uznając działania Sydora za szkodliwe dla społeczności rusińskiej. W związku z brakiem wystąpień społecznych władze Ukrainy pozostawały bierne. Postawiło to pod znakiem zapytania autentyczność intencji oraz działań ruchu skupionego wokół duchownego, który potwierdził otrzymanie wsparcia od prorosyjskich aktywistów. Przywódca Sejmu zadeklarował, że będzie powoływać się na prawo międzynarodowe oraz apelować o pomoc i mediacje ze strony UE, Rosji lub WNP. Po odnalezieniu przez ukraińskie służby dowodów na finansowanie działalności Sejmu przez Kreml Sydor otrzymał wyrok trzech lat więzienia w zawieszeniu.

W czasie dominacji w Radzie Najwyższej partii prorosyjskich 10 sierpnia 2012 r. weszła w życie kontrowersyjna i sprzeczna w wielu fragmentach z konstytucją „Ustawa o zasadach polityki językowej państwa” faworyzującą język rosyjski. Choć język rusiński został uznany w niej za jeden z języków mniejszościowych i regionalnych, nie przyczyniło się to do realnej poprawy sytuacji Rusinów na Zakarpaciu. Posiadający status języka mniejszościowego w Polsce i na Słowacji język rusiński nie był używany w latach 2012-2014 z powodu zarówno nieuzyskania przez mieszkańców Zakarpacia 10% wymaganych podpisów, jak i skomplikowanych procedur prawnych dotyczących inicjowania i składania list z podpisami. Po zakończeniu się Euromajdanu ukraiński parlament 23 lutego 2014 r. przegłosował tzw. ustawę językową, czym uderzył w zamieszkujące Ukrainę mniejszości narodowe i etniczne. Decyzja została krytycznie odebrana przez Radę Europy, OBWE oraz państwa członkowskie UE, dając tym samym pretekst prorosyjskim separatystom do rozpoczęcia wiosną 2014 r. wystąpień przeciwko ukraińskim władzom.

Dążąc do powstania Federacyjnej Republiki Noworosji wiosną 2014 r. Kreml zwrócił uwagę na Rusinów karpackich, których podobnie jak w 2008 r. postanowił wykorzystać do destabilizacji Ukrainy. Podający się za premiera nieistniejącej „Rusi Podkarpackiej” działacz Piotr Gecko 23 marca 2014 r. wystosował w imieniu Rusinów prośbę do prezydenta Rosji
o przeprowadzenie na jej terenie „operacji pokojowej”. Apel Gecki został przez społeczność rusińską stanowczo potępiony i uznany za intrygę. Pod koniec czerwca 2014 r. poszukiwany przez ukraińskie władze „premier” nieistniejącego państwa udzielił w Moskwie wywiadu, w którym zakwestionował władzę Kijowa nad obwodem zakarpackim. Wyraził on również nadzieje, że Zakarpacie podobnie jak Donbas stanie się niebawem niezależne od Kijowa. Prorosyjski działacz oświadczył też, że Rusini są gotowi do walki zbrojnej o niepodległość, co było nieprawdą, która miała służyć podgrzewaniu atmosfery.

We wrześniu 2014 r. media obiegły informacje, że Światowa Rada Rusinów wraz z zakarpackimi Węgrami zwróciła się do władz Ukrainy, Węgier oraz UE z apelem uznania referendum z 1991 r. Przy okazji rusińscy i węgierscy działacze mieli wyrazić dezaprobatę wobec działań Kijowa, a swoje apele motywować koniecznością uzyskania przez Zakarpacie autonomii w celu integracji Ukrainy z UE. Pomimo że informacje te wydawały się wiarygodne, okazały się wytworem kremlowskiej propagandy. Światowy Kongres Rusinów oraz Światowa Rada Rusinów odcięły się od powielanych dezinformacji i zaapelowały o zachowanie czujności, oraz rozwagi w obliczu kolejnych prowokacji.

Po aneksji Krymu i rozpoczęciu się wojny w Donbasie dążenia społeczności rusińskiej uległy diametralnej zmianie, ponieważ będąca od lat celem autonomia Zakarpacia mogłaby zostać wykorzystana przez Rosję do dalszej destabilizacji Ukrainy. W lipcu 2023 r. Światowa Rada Rusinów otrzymała odpowiedź na pisma skierowane do Rady Europejskiej oraz Wysokiego Komisarza Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie ds. Mniejszości Narodowych. Grupa Robocza ds. Europy Wschodniej i Azji Środkowej wyraziła zrozumienie dla sytuacji Rusinów oraz zapewniła uważnie śledzić dialog władz Ukrainy z mniejszościami wraz ze wdrażaniem dotyczących ich ustaw i regulacji prawnych. Z kolei pełniący od 2020 r. funkcję Wysokiego Komisarza OBWE ds. Mniejszości Narodowych Kajrat Äbdyrachmanow poinformował o współpracy na rzecz społeczności rusińskiej z ukraińskimi organami, a także zaprosił przedstawicieli Światowego Kongresu Rusinów na spotkanie.

Ostatni XVII Światowy Kongres Rusinów odbył się w dniach 18-20 sierpnia 2023 r. w Nowym Sadzie. Obecne były na nim delegacje z Chorwacji, Czech, Kanady, Polski, Rumunii, Serbii, Słowacji, Stanów Zjednoczonych, Ukrainy oraz Węgier a gościem honorowym zostały władze autonomicznego okręgu Wojwodiny wraz z przedstawicielami rusińskich uniwersytetów i instytucji w Republice Serbii. Podczas spotkania Karpatorusini potępili rosyjską inwazję na Ukrainę oraz podpisali memorandum o długoterminowej współpracy, w którym organizacje członkowskie Kongresu zadeklarowały współpracę oraz koordynację swoich działań na poziomie międzynarodowym. Zobowiązały się również do dalszej działalności na rzecz rozwoju społeczności w oparciu o dokumenty międzynarodowe Rady Europy takie jak Europejska Konwencja Praw Człowieka, Konwencja ramowa o ochronie mniejszości narodowych i Europejska karta języków regionalnych lub mniejszościowych, a także Międzynarodowy pakt praw obywatelskich i politycznych ONZ oraz unijne Kryteria kopenhaskie.

Najbliższy XVIII Światowy Kongres Rusinów odbędzie się w 2025 r. w stolicy Rumunii. Będący głównym wydarzeniem społeczności Rusinów karpackich Kongres od 1991 r. zebrał się siedemnaście razy. Trzykrotnie (1993, 2005, 2021) został on zorganizowany w polskiej miejscowości Krynica-Zdrój. Międzynarodowe forum, które moderuje Światowa Rada Rusinów, służy dyskusji na temat ochrony dziedzictwa kulturowego, rozwoju języka, poprawy praw mniejszości, budzenia świadomości, a także przyszłości ruchu rusińskiego. Podczas odbywających się co dwa lata spotkań przedstawiane są sprawozdania prac komisji Kongresu, które zajmują się między innymi kwestią kultury, religii i edukacji. Do głównych zadań Światowej Rady Rusinów, która zbiera się pomiędzy Kongresami należy: praca nad projektami, nawiązywanie kontaktów, działania na rzecz kodyfikacji języka rusińskiego, publikacja książek, organizacja wystaw, konferencji, a także nadzór nad wymianą studentów.

Najważniejszą kwestią dzielącą od wieków Karpatorusinów jest samoidentyfikacja narodowa. Część Rusinów uważa się za protonaród, który w przeszłości dążył do uzyskania własnej suwerenności politycznej. Pogląd ten reprezentują działacze skupieni wokół Światowej Rady Rusinów i organizacji założycielskich. Wśród mniejszości rusińskiej popularnością cieszy się również idea bycia częścią narodu ukraińskiego, która od dekad jest popularyzowana przez Ukrainę. Z tego powodu dokładne oszacowanie liczebności wschodniosłowiańskiej społeczności na świecie jest trudne do ustalenia, poprzez co waha się ona od około 110 000 do około 1 762 000. W obwodzie zakarpackim dodatkowo utrudnione jest to ukraińskimi przepisami prawnymi oraz obawą przed kuratelą ze strony władz i służb. Istnieje też pogląd, że rusinizm stanowi wyłącznie tożsamość regionalną.

Podziały te znajdują odzwierciedlenie w polityce państw Europy, wśród których Chorwacja, Węgry, Rumunia, Serbia i Słowacja uznały Rusinów karpackich za mniejszość narodową. Polska natomiast uznała Rusinów (Łemków) za mniejszość etniczną. Z kolei zamieszkujący Zakarpacie przedstawiciele społeczności rusińskiej od lat postrzegani są za grupę etnograficzną, dlatego też ich sytuacja nie stanowi zainteresowania ukraińskich władz. Przedstawicieli karpatorusińskich grup od wieków różni też religia. Przeważająca większość przynależy do działającego na terenie Czech, Kanady, Stanów Zjednoczonych oraz Ukrainy Rusińskiego Kościół Greckokatolickiego a pozostali są wyznawcami prawosławia.

Jednym z nielicznych elementów, który jednoczy podzieloną zbiorowość, jest język rusiński, do którego zapisu służy cyrylica. Paradoksalnie język ten posiada kilka dialektów (łemkowski, preszowski, zakarpacki i panoński) co utrudnia jego kodyfikacje, do której doszło dotychczas w Serbii, na Słowacji oraz na Węgrzech. Język rusiński, którym posługuje się dziś na świecie ponad 600 000 osób, jest uznany za język mniejszościowy w Bośni i Hercegowinie, Chorwacji, Czechach, Polsce, Słowacji, Rumunii oraz na Węgrzech. Na Ukrainie język rusiński wciąż nie doczekał się standaryzacji ani uznania prawnego.

Uznanie Karpatorusinów za mniejszość narodową w wielu państwach Europy nie przełożyło się na osiągnięcie przez nich szerszych celów politycznych. Działalność dwóch rusińskich partii politycznych jest marginalna i pozostaje niezauważalna. Niesprecyzowany przez Światowy Kongres Rusinów główny cel polityczny wraz z decentralizacją powstałych instytucji nie służy komunikacji i współpracy. Sytuacja Rusinów w obwodzie zakarpackim uległa znacznemu pogorszeniu, a szanse na zmianę długoletniej polityki Ukrainy wobec tej mniejszości są w przyszłości nikłe.

Problemem społeczności rusińskiej jest też spadek liczby jej członków, starzejąca się diaspora oraz brak zainteresowania ruchem ze strony młodszych pokoleń, co wpływa na wiek jej obecnych liderów. Obciążenie dla rozwoju Rusinów stanowi również brak funduszy, a świadomość porażki prowadzonej dotychczas polityki nie przynosi motywacji do dalszych działań. Nie oznacza to jednak, że realizowany w przeszłości przez Karpatorusinów sposób prowadzenia polityki metodą faktów dokonanych zyskuje szersze grono zwolenników. Wszystkie czynniki sprawiają, że większość świadomych i aktywnych Rusinów poświęca się dziś głównie kwestiom kulturowym, edukacyjnym oraz społecznym, jednak jak ukazuje historia tej społeczności, kwestia polityczna może powrócić w najmniej oczekiwanym momencie.

Źródła:

[1] Ustawa z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym (Dz.U. 2005 nr 17 poz. 141).  Isap.sem.gov.pl https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20050170141 (dostęp: 20.VII.2024)
[2] Paul Robert Magocsi, Pod osłoną gór. Dzieje Rusi Karpackiej i Karpatorusinów, Rzeszów 2022, s. 419, 423-425.
[3] Zoltán Kántor (red.), Autonómie v Európe: riešenia a výzvy, Bratysława 2015, s. 271-272.
[4] Magdalena Lachowicz, „Rusinizm” jako idea czwartego narodu wschodniosłowiańskiego a jego lokalny wymiar na ukraińskim Zakarpaciu i słowackiej Preszowszczyźnie, [w:] A. Nobis (red.), Historia — Kultura — Globalizacja, t. V, Wrocław 2015, s. 358-359.
[5] Paweł Pietnoczka, Ukraińska prawica wobec separatyzmu rusińskiego na Zakarpaciu, [w:] S. Dudra et al., Łemkowie, Bojkowie, Rusini : historia, współczesność, kultura materialna i duchowa, t. IV (1), Słupsk – Zielona Góra, s. 257-260.
[6] Paweł Świeżak, Znaczenie ruchu rusińskiego na Ukrainie, „Bezpieczeństwo Narodowe” 2008, nr 7-8, s. 254-258.
[7] Carpatho-Rusyns Deny Reports on Their Struggle for Their Region’s Federal Status, Stopfake.org https://www.stopfake.org/en/carpatho-rusyns-refuted-information-about-their-struggle-for-the-federal-status-of-their-region/ (dostęp: 20.VII.2024)
[8] Society for Rusyn evolution, Geopolitical report – a vanishing youth, Rusynsociety.com https://rusynsociety.com/2022/10/12/sre-geopolitical-report-a-vanishing-youth/ (dostęp: 21.VII.2024)
[9] Srbija.gov.rs https://www.srbija.gov.rs/tekst/en/130130/national-minorities.php (21.VII.2024)
[10] Stanisław Górka, Poland, Belarus, and Ukraine Report: January 11, 2000, Rferl.org https://www.rferl.org/a/1344155.html (dostęp: 21.VII.2024)
[11] Starik Pollock, Why the Carpatho-Rusyn society needs to die for change to occur, Rusynsociety.com https://rusynsociety.com/2022/09/21/why-the-carpatho-rusyn-society-needs-to-die-for-change-to-occur/ (dostęp: 22.VII.2024)
[12] Петро Медвідь, СКР дістав одповідь од ОБСЕ і з Брусела. Русиньска справа рушать допереду, Lem.fm https://www.lem.fm/skr-distav-odpovid-od-obse-i-z-brusela-rusinska-sprava-rushat-doperedu/ (22.VII.2024