Graniczący z Polską historyczny region Zakarpacia od ponad trzydziestu lat jest częścią niepodległego państwa ukraińskiego. Oddzielona od reszty kraju pasmem górskim Karpat zachodnia rubież Ukrainy graniczy z czterema krajami należącymi do Unii Europejskiej oraz NATO. Powyższe uwarunkowania geopolityczne wraz z zawiłą historią rzutującą na obecną sytuację czynią obwód zakarpacki podatnym na wpływy i działania zarówno sił wewnętrznych, jak i zewnętrznych, które wykorzystują obecność na jego terenie przedstawicieli wielu narodów, kultur oraz religii.

Autor: Bartłomiej Gibas

Ruthenia (pol. Ruś), Felsö-Magyaroszág (pol. Górne Węgry), Feldivék (pol. Wyżyna), Ruska Kraina, Ruś Zakarpacka/Podkarpacka, Ukraina Karpacka, Karpato-Ukraina, oraz Zakarpacie to wynikające z wielokrotnie zmieniającej się na przestrzeni wieków przynależności terytorialnej nazwy obszaru położonego u podnóża Karpat Wschodnich. Oddzielony od reszty kraju pasmem górskim Gorganów oraz Czarnohory teren zawsze stanowił rubież państwa, do którego należał, w związku z czym pozostawał zmarginalizowany i zapomniany, dzięki czemu do dziś zachował on swoje tradycje i odrębność.

Od 2004 r. region graniczy z należącymi do Unii Europejskiej Polską, Słowacją i Węgrami a od 2007 r. także z Rumunią. Państwa te są również członkami Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego, co nadaje Zakarpaciu niepowtarzalny charakter, odróżnia go od pozostałej części państwa ukraińskiego i podobnie jak w przeszłości rzutuje na jego sytuację geopolityczną.

Będący jednym z 24 obwodów Ukrainy obwód zakarpacki o powierzchni 12 777 km² od 2020 r. podzielony jest na sześć rejonów, a jego stolicą jest położone przy granicy ze Słowacją liczące około 115 000 mieszkańców miasto Użhorod. Do największych miast należy również Mukaczewo (ok. 85 000 mieszkańców), a także Chust (ok. 28 000 mieszkańców), Wynohradiw (ok. 25 000 mieszkańców) oraz Berehowo (ok. 24 000 mieszkańców).

Zakarpacie poza wydobywaną w przeszłości solą pozbawione jest znaczących bogactw naturalnych, a górzyste ukształtowanie terenu i nieurodzajne gleby nie sprzyjają rozwojowi rolnictwa, które obejmuje uprawę zbóż, winorośli, a także produkcję owoców i warzyw. Swoją rozpoznawalność zawdzięcza wielu zabytkom oraz wysokim górom. Wielowiekowa eksploatacja lasów mieszanych przyczyniła się do rozwoju przemysłu drzewno-papierniczego. Krajobraz terenu tworzą też liczne rzeki.

Zamieszkany dziś przez ponad 1 200 000 mieszkańców region jest kolebką historycznej Rusi Zakarpackiej oraz ojczyzną Rusinów karpackich. Będący przedstawicielami historycznego narodu wschodniosłowiańskiego Karpatorusini w przeciwieństwie do przyjętych przez ludność ruską nowych etnonimów pozostali wierni określeniu „Rusin”.

Według szacunków amerykańskiego historyka Paula Roberta Magocsiego żyjący w diasporze naród rusiński może współcześnie liczyć ponad 1 700 000 osób. Oprócz ukraińskiego obwodu zakarpackiego Rusini zamieszkują kraje takie jak: Australia, Czechy, Kanada, Polska, Rumunia, Serbia, Słowacja, Stany Zjednoczone oraz Węgry. Swoją odmienność od narodu ukraińskiego Karpatorusini wyrażają poprzez kulturę i tradycję oraz przynależność do Rusińskiego Kościoła Greckokatolickiego powstałego na mocy unii użhorodzkiej, a także posługiwanie się językiem rusińskim, który został dotychczas skodyfikowany jedynie na Słowacji, na Węgrzech oraz w Serbii, gdzie posiada status języka urzędowego.

Według jedynego przeprowadzonego dotychczas w niepodległej Ukrainie spisu powszechnego w 2001 r. oprócz Ukraińców i Rusinów Zakarpacie zamieszkują również Węgrzy, których liczebność na początku XXI w. wynosiła 156 600. Dziś liczba Węgrów oscyluje w granicach 100 000 a w dolinie rzeki Cisy położonej na granicy węgiersko-ukraińskiej stanowią oni większość, która często wynosi ponad 80% ogółu społeczeństwa, w skład którego wchodzą również Rumuni, Rosjanie, Romowie, Słowacy czy Niemcy co czyni obwód zakarpacki najbardziej zróżnicowanym etnicznie regionem Ukrainy.

Mozaika społeczna regionu wynika z jego wielokrotnie zmieniającego się położenia geopolitycznego, zwłaszcza w XX wieku. Pierwsze wzmianki o Zakarpaciu pochodzą z czasów prehistorycznych, a dokładnie z pierwszego okresu epoki kamienia. Według licznych badań obszar ten już w okresie paleolitu stanowił miejsce styku ludów oraz kultur Kotliny Panońskiej z terenami położonymi na północ od łańcucha Karpat. Pod koniec V w. na obszarach tych pojawili się Słowianie a około 863 r. na Zakarpacie dzięki postaciom świętego Cyryla i Metodego dotarło chrześcijaństwo.

Przemarsz pod przywództwem księcia Arpada do Kotliny Panońskiej przez Przełęcz Werecką pomiędzy 895 a 896 r. zakończył wędrówkę ugrofińskiego plemienia Madziarów. Ze względu na uwarunkowania demograficzno-geograficzne należące do powstałego w 1000 r. Królestwa Węgier Zakarpacie pełniło funkcję buforu pomiędzy państwem Madziarów a Rusią Kijowską. Sprowadzenie pod koniec XIII w. na niemal bezludny obszar osadników z terenów Rzeszy przyniósł Rusi Zakarpackiej nieznaną dotąd stabilność, której efektem był rozwój regionu.

Po złamaniu porozumień układu w Wielkim Waradynie w 1541 r. Zakarpacie zostało podzielone pomiędzy Zachodnie a Wschodnie Królestwo Węgier. Granica nie była jednak trwała, a przygraniczne tereny Rusi wielokrotnie zmieniały swoją przynależność. Dodatkowym czynnikiem destabilizującym region była trwająca od początku XVI w. reformacja. 24 kwietnia 1646 r. doszło do zawarcia unii kościelnej pomiędzy zamieszkującymi Zakarpacie wyznawcami prawosławia a Kościołem katolickim. Skutkiem zawartej na użhorodzkim zamku unii było powstanie Kościoła katolickiego obrządku bizantyjsko-rusińskiego.

Na mocy postanowień pokoju w Karłowicach w 1699 r. Ruś Zakarpacka została przyłączona do Monarchii Habsburgów. W drugiej połowie XIX wieku rozwinęła się na tych terenach świadomość narodowa Rusinów, co zaowocowało powstaniem ruchu mającego na celu ochronę kultury i języka przed Węgrami oraz polityką madziaryzacji. Po 1867 r. Zakarpacie znalazło się w węgierskiej części dualistycznej monarchii austro-węgierskiej. Większość mieszkańców północno-wschodnich rubieży Austro-Węgier chcąc podwyższyć status społeczno-ekonomiczny asymilowała się z Węgrami. Choć polityka Budapesztu prowadziła do osłabiania tożsamości narodowej mieszkańców Karpat, to populacja Rusinów rosła, na co wpływ miało peryferyjne i trudno dostępne położenie oraz emigracja. Emigranci, osiedliwszy się w Stanach Zjednoczonych oraz serbskiej Wojwodinie uniknęli Wielkiej Wojny, która we wrześniu 1914 r. dotarła na tereny Zakarpacia.

W wyniku podpisanego 26 października 1918 r. projektu Unii Środkowoeuropejskiej Ruś Zakarpacka miała wejść w skład państwa czechosłowackiego. Głównym celem inkorporacji było zabezpieczenie politycznych i militarnych interesów Pragi w zdominowanym dotychczas przez Budapeszt regionie, czemu służyć miało uzyskanie połączenia lądowego z Rumunią. Węgrzy nie zamierzali jednak odpuścić i planowali utrzymać dotychczasowe granice państwa przy poszanowaniu praw mniejszości. Stanowiące od wieków północno-wschodnią rubież Węgier Zakarpacie miało stać się autonomiczną prowincją o nazwie Ruska Kraina, jednak plany te pokrzyżował wybuch rewolucji komunistycznej.

Na mocy traktatu w Saint-Germain-en-Laye określono, że wieloetniczny region nazywany Rusią Podkarpacką stanie się częścią Czechosłowacji, a jego mieszkańcy otrzymają nienaruszającą jedności państwa autonomię. Po przeprowadzeniu analizy sytuacji polityczno-społecznej Rusi decydenci uznali, że jej mieszkańcy na obiecaną autonomię będą musieli poczekać. Pomimo to połowa lat 20. XX w. przyniosła tym terenom stabilizacje polityczno-społeczną oraz inwestycje, które, choć liczne, nie mogły odmienić zacofanej zakarpackiej gospodarki. Czescy decydenci zdawali sobie sprawę z odmienności kulturowo-społecznych wschodniej części kraju i przewidywali, że mogą w przyszłości zostać zmuszeni do dokonania cesji terytorium Rusi Podkarpackiej. W przeświadczeniach tych utwierdzał ich odwieczny spór pomiędzy Rusinami dotyczący świadomości narodowej i podział społeczności na rusinofilów, ukrainofilów i rusofilów.

Po zawarciu układu monachijskiego osłabiona republika czechosłowacka postanowiła przyznać Rusi Podkarpackiej nazywanej przez jej władzę Ukrainą Karpacką autonomię, w której irredentystyczne Węgry dostrzegały możliwość zrewidowania postanowień traktatu z Trianon. Na mocy pierwszego arbitrażu wiedeńskiego Węgrzy anektowali żyzny pas ziem wraz z miastami Użhorod i Mukaczewo. W obliczu zagrożenia autonomiczny rząd na czele z greckokatolickim księdzem Augustynem Wołoszynem utworzył Sicz Karpacką mającą stanowić siły zbrojne Ukrainy Karpackiej, która w przyszłości miała być miejscem odrodzenia niepodległej Ukrainy.

W nadziejach na stanie się „ukraińskim Piemontem” mieszkańców regionu utwierdzała III Rzesza, która wykorzystała ich patową sytuację w celu wywierania nacisków na państwa Europy Środkowej. Po uzyskaniu od Niemców zgody Węgrzy zaatakowali Ukrainę Karpacką, która 14 marca 1939 r. ogłosiła niepodległość jako Karpato-Ukraina. 18 marca 1939 r. walki na Zakarpaciu zakończyły się, a należący przez wieki do Królestwa Węgier obszar znalazł się ponownie pod węgierskim panowaniem.

Autorytarne władze węgierskie postanowiły zrezygnować z dalszej polityki madziaryzacji Zakarpacia i zamiast niej wprowadzić autonomię, której projekt został jednak zablokowany przez środowiska narodowo-konserwatywne. Pomimo nieprzyznanej autonomii Budapeszt prowadził wobec Rusinów tolerancyjną politykę. Odmienny los spotkał zamieszkujących terytorium podkarpackie działaczy b. Karpato-Ukrainy oraz Żydów, których prześladowano i internowano do obozów pracy. Wiosną 1944 r. na Zakarpaciu będącym dotychczas jednym z niewielu miejsc, na którym nie wystąpiły nigdy pogromy Żydów, utworzono getta, w których zgromadzono liczącą około 115 000 miejscową ludność żydowską. W czerwcu 1944 r. zamieszkujący od stuleci Ruś Zakarpacką wyznawcy judaizmu zostali wywiezieni do niemieckich obozów koncentracyjnych.

Pod koniec października 1944 r. na Zakarpacie wkroczyła Armia Czerwona. Pomimo postanowień Aliantów, na mocy których Ruś Podkarpacka po zakończeniu wojny miała pozostać w granicach Czechosłowacji, w atmosferze zastraszenia ratyfikowano przygotowany w Moskwie manifest zjednoczenia z radziecką Ukrainą. Podczas przeprowadzonej przez komunistów akcji zbierania podpisów mieszkańcy Zakarpacia byli niejednokrotnie okłamywani lub szantażowani. Opornych zastraszano i zmuszano, a tych, którzy próbowali obnażać sowieckie kłamstwa i inscenizacje wtrącano do więzień.

29 czerwca 1945 r. w Moskwie podpisano traktat, na mocy którego Czechosłowacja scedowała Ruś Podkarpacką na rzecz Związku Radzieckiego. 22 stycznia 1946 r. Rada Najwyższa ZSRR utworzyła istniejący do dziś obwód zakarpacki, a podpisany 10 lutego 1947 r. pokój paryski formalnie potwierdził przynależność Zakarpacia do ZSRR. W referendum niepodległościowym 1 grudnia 1991 r. 92% mieszkańców Zakarpacia opowiedziało się za niepodległością państwa ukraińskiego, którą ogółem poparło 90,3% Ukrainy. W przeprowadzonych wraz z referendum wyborach prezydenckich 58% mieszkańców wieloetnicznego obwodu zakarpackiego oddało głos na Łeonida Krawczuka. Dotychczasowy Przewodniczący Rady Najwyższej Ukraińskiej SRR zdobywając głosy 19 643 481 obywateli, które przełożyły się na wynik 61,5% został wybrany pierwszym prezydentem niepodległej Ukrainy.

Po rozpoczęciu 24 lutego 2022 r. rosyjskiej inwazji na Ukrainę obwód zakarpacki z uwagi na odległość dzielącą go od działań wojennych stał się najbezpieczniejszym regionem kraju. Przybycie na Zakarpacie tysięcy osób wewnętrznie przesiedlonych przyczyniło się do przeobrażeń w składzie etnicznym i językowym oraz wzrostu polaryzacji społeczno-ekonomicznej. Kapitał zamożnej grupy przesiedleńców nie wpłynął na rozwój i wzrost pozycji gospodarczej regionu, natomiast przyczynił się do gwałtownego wzrostu cen mieszkań. Pełnoskalowa inwazja Rosji na Ukrainę nie wpłynęła na gospodarkę regionu napędzaną głównie przez małe i średnie przedsiębiorstwa.

Z biegiem czasu region uległ przekształceniu w kilkunastotysięczne centrum wykształconych informatyków. W najbezpieczniejszym miejscu Ukrainy ich liczba wzrosła dwudziestokrotnie, co pomimo pracy w potencjalnym zagrożeniu przynosi zauważalne efekty mogące w przyszłości przyczynić się do rozwoju branży IT w przygranicznym regionie.

3 maja 2022 r. oddalone setki kilometrów od frontu Zakarpacie po raz pierwszy stało się celem ostrzału rakietowego. Rosyjski pocisk, który wykryły również słowackie systemy obronne, spadł nieopodal stacji kolejowej w Wołowcu w północno-wschodniej części rejonu mukaczewskiego, niszcząc zaparkowane w pobliżu samochody i uszkadzając gazociąg. Choć mieszkańcy najbliższej okolicy zostali pozbawieni dostaw gazu, żaden z nich nie ucierpiał.

Stanowiące od dekad miejsce masowego przemytu zachodnie granice obwodu zakarpackiego po 24 lutego 2022 r. stały się również trasą masowych ucieczek przed poborem do Sił Zbrojnych Ukrainy. Skala procederu, któremu sprzyja ukształtowanie terenu tego regionu, doprowadziła do zaangażowania się w przerzut licznych grup przestępczych. Według dziennikarzy śledczych brytyjskiego BBC World Service w ciągu półtora roku trwania wojny około 20 000 mężczyzn zbiegło przed wcieleniem w szeregi armii. Podczas prób dostania się na teren państw UE przez zakarpackie góry lub rzeki śmierć poniosło kilkadziesiąt osób.

Choć powszechny stereotyp o zaawansowanej integracji Zakarpacia z Unią Europejską i roli orędownika Zachodu na Ukrainie służy wizerunkowi regionu, nie znajduje on potwierdzenia w rzeczywistości. W przeprowadzonym w 2019 r. rankingu obwód zakarpacki zajął ósme miejsce, natomiast w 2020 r. zanotował przedostatni wynik, co ukazało, że wpływająca na intensyfikacje kontaktów międzyludzkich bliskość geograficzna nie stanowi przełożenia we wdrażaniu europejskich standardów oraz praktyk. Rezultaty badań ukazują, że przed władzami najbardziej wysuniętej na zachód części państwa ukraińskiego stoi szereg wyzwań, do których należy między innymi zwiększenie integracji ekonomicznej z Unią Europejską, modernizacja miejscowej infrastruktury i komunikacji, wzmocnienie lokalnej demokracji, poprawa stanu opieki zdrowotnej oraz zmiana polityki na bardziej tolerancyjną.

Przedłużający się konflikt wraz z niekorzystną sytuacją militarną Ukrainy prawdopodobnie przyczyni się do przekształcenia Zakarpacia i zachodnich obwodów w gospodarcze centrum kraju współodpowiedzialne za jego odbudowę. Służyć temu będzie sąsiedztwo należącej do Unii Europejskiej oraz NATO Polski, Słowacji, Węgier i Rumunii, a także odległość dzieląca Zakarpacie od linii frontu. Intensyfikacja rozwoju współpracy regionu z państwami sąsiednimi Ukrainy może w przyszłości przyciągnąć potencjalnych inwestorów, co wraz z zagranicznym kapitałem będzie korzystnie wpływać na sytuację gospodarczą jego mieszkańców, a tym samym przełoży się na postęp w integracji europejskiej i euroatlantyckiej.

Kluczową rolę mogą odgrywać liczne projekty współpracy transgranicznej, w których z racji położenia może partycypować obwód zakarpacki. W związku z tym istotne byłoby zniesienie podatku VAT na projekty transgraniczne czy też powstanie na Zakarpaciu Biura Integracji Europejskiej. Odpowiednio wykorzystana powinna zostać wiodąca pozycja regionu w eksporcie towarów i usług do Unii Europejskiej, jak również cenne doświadczenia mieszkańców Zakarpacia, którzy na co dzień pracują
w krajach UE i posiadają rozległe kontakty z obywatelami Polski, Słowacji, Węgier i Rumunii.

Z uwagi na strategiczne położenie podobnie jak w czasach radzieckich Zakarpacie może stać się w przyszłości (o ile już nie ma to miejsca) ośrodkiem szkolenia wojsk oraz obszarem rozmieszczenia infrastruktury obronnej. Przed władzami najbardziej wysuniętego na zachód Ukrainy obwodu wciąż pozostaje szereg nierozwiązanych od lat problemów, które negatywnie wpływają na wizerunek oraz sytuację społeczno-gospodarczą regionu.

Choć ingerencja Rosji w wieloetniczny obszar celem podsycania lokalnych zaszłości nie jest wykluczona, realnym zagrożeniem dla regionu jest zjawisko przemytu, a także działalność zorganizowanych grup przestępczych powiązanych z czołowymi zakarpackimi decydentami i biznesmenami. Dla obwodu zakarpackiego oraz pozostałych części Ukrainy najważniejsze będzie przetrwanie struktur państwowych, zachowanie ich stabilności i odporności zarówno w obliczu ciągłego zagrożenia
z zewnątrz, jak i zachodzących w społeczeństwie niebezpiecznych procesów odśrodkowych.

Źródła:

[1] Andrij Lubka, Zakarpacie – skraj wszystkich państw, Herito.pl https://herito.pl/artykul/zakarpacie-skraj-wszystkich-panstw/ (dostęp: 6.VII.2024)

[2] Piotr Semka, Beczka prochu u granic Polski. Zakarpacie w dwudziestoleciu międzywojennym, Historia.dorzeczy.pl https://historia.dorzeczy.pl/141799/zakarpacie-w-dwudziestoleciu-miedzywojennym-ukrainski-piemont.html (dostęp: 6.VII.2024)

[3] Oblicza XX Wieku, Karpato-Ukraina (1939) – jak Hitler grał ukraińską niepodległością, Youtube.com https://www.youtube.com/watch?v=I2rd9O2d8yA (dostęp: 6.VII.2024)

[4] Agnieszka Korniejenko, Zakarpackie sny o niepodległości, „Przemyski Przegląd Kulturalny” 2008, nr 2 (9), s. 4-8, Redakcja.pbp.webd.pl https://redakcja.pbp.webd.pl/ppk09.pdf (dostęp: 7.VII.2024)

[5] Tomáš Čorej, Tomáš Hrivňák, Užhorod najbezpečnejšie mesto na Ukrajine, Rusyn.sk https://www.rusyn.sk/uzhorod-najbezpecnejsie-mesto-na-ukrajine/ (dostęp: 7.VII.2024)

[6] Paweł Rochowicz, Dolina Krzemowa w górach. Zachodnia Ukraina stała się informatycznym zagłębiem, Rp. pl https://www.rp.pl/biznes/art35992351-dolina-krzemowa-w-gorach-zachodnia-ukraina-stala-sie-informatycznym-zaglebiem (dostęp: 7.VII.2024)

[7] Marc Perkins, BBC Eye investigation: Nearly 20,000 men have fled Ukraine to avoid being drafted, Bbc.com https://www.bbc.com/mediacentre/2023/bbc-eye-ukraine-draft-dodgers (dostęp: 8.VII.2024)

[8] Dmytro Tuzhanskyi, Od przemytu do separatyzmu: 5 mitów o Zakarpaciu, które warto obalić, Infopost.media https://infopost.media/pl/piec-mitow-o-zakarpaciu/ (dostęp: 8.VII.2024)

[9] Mark Didenko, Russia launches missile strike on Ukraine’s Zakarpattia for the first time since the full-scale invasion began, English.nv.ua https://english.nv.ua/nation/russia-ukraine-war-first-missile-strike-on-ukraine-west-region-zakarpattia-50239293.html (dostęp: 8.VII.2024)