Za ekspertyzę uważa się specjalistyczne badanie wraz z wynikiem przeprowadzone przez ekspertów, czyli osoby posiadające zarówno teoretyczną, jak i praktyczną znajomość danego tematu czy też dziedziny. Autorzy ekspertyzy posiadający autorytet sprawiają, że stanowi ona wiarygodne źródło informacji.  

Autor: Bartłomiej Gibas

Eksperci są dziś powszechnie obecni w mediach, uczestniczą w konferencjach oraz biorą udział w różnych wydarzeniach. Coraz częściej prowadzą oni będące prawdziwą skarbnicą wiedzy blogi czy też kanały w mediach społecznościowych a ich słowa są wielokrotnie cytowane przez innych.

Na swoją pozycję i autorytet eksperci pracują długimi latami. Posiadają oni więc nie tylko ogromne doświadczenie, ale i cenne umiejętności. Wszystko to jest efektem skrupulatnej pracy polegającej na poszerzaniu wiedzy, starannemu wykonywaniu zadań, a także napotykaniu problemów i rozwiązywaniu ich według własnego sposobu wraz z wyrabianiem pewnych mechanizmów czy kształtowaniem poglądów. 

Eksperci znani są z dokonywania dogłębnych analiz, przeprowadzania wnikliwych obserwacji, prób tworzenia teorii oraz utrzymywania rozległych kontaktów nie tylko z prominentnymi osobami, ale również organizacjami czy stowarzyszeniami.

Dumne miano eksperta wiąże się nie tylko z posiadaniem doświadczenia i umiejętności, ale związane jest też ze zdolnością wypracowania własnego stylu, jak i ze zdobyciem popularności, poparcia czy też zaufania tak, by nie tylko być rozpoznawalnym i posiadać odbiorców, ale i swoich sympatyków. 

W czasach dzisiejszych social mediów i rzeszy osób uważających się za ekspertów jest to tym bardziej istotne, gdyż niemalże otworem stoją przed nami rozmaite i łatwo dostępne kursy oraz szkolenia wraz z całą gamą książek, artykułów czy podcastów. W związku z tym prawdziwy ekspert musi umieć wyróżnić się z otoczenia. Ponadto jego praca powinna przynosić konkretne rezultaty, a jej efekty powinny być dziełem opartym na wiedzy i rzetelności eksperta.

Współpraca pomiędzy podmiotami polityki a ekspertami mającymi nie tylko weryfikować, ale też zapewnić rzetelną i bezstronną ocenę ma długą historię i jest powszechna niemalże od zawsze. Jest ona konieczna do tego, by państwo funkcjonowało właściwie, dlatego też jej rola mająca najczęściej charakter opiniodawczo-doradczy bądź rozstrzygający jest nieoceniona. Jest ona także pożądana przez społeczeństwo, oczekujące by stan polityki wewnętrznej i zewnętrznej był jak najlepszy, a na jego funkcjonowanie wpływ mieli ludzie wykształceni, doświadczeni, świadomi i odpowiedzialni.

W efekcie tej współpracy polityka wraz z wiedzą wielokrotnie na siebie nachodzą i się zazębiają. Zajmujący się interakcjami zachodzącymi pomiędzy polityką a wiedzą niemiecki profesor socjologii Peter Weingart uważa, że polityka „ekspertyzuje się” a ekspertyza „upolitycznia”, przy czym obie jednocześnie się uspołeczniają. 

Wynika to z faktu, iż politycy zwracają coraz większą uwagę na to, co do powiedzenia mają doświadczeni eksperci, a ci z kolei często są pod wpływem prominentnych polityków lub sami wywierają na nich wpływ, jednocześnie będąc w kontakcie ze społeczeństwem, któremu starają się pomóc zrozumieć obecne wydarzenia i problemy. To wszystko prowadzi często do zmiany postrzegania tego, kto jest pierwotnym autorem ekspertyzy, której treść zmienia się, co może wpłynąć na zmianę jej ostatecznych odbiorców.

Posiadający rozległą wiedzę w danej dziedzinie eksperci z doświadczeniem uniwersyteckim lub urzędniczym bardzo często tworzą wspólnie think-tanki, czyli zespoły będące niezależnym komitetem doradczym. Głównym celem think-tanków działających w charakterze organizacji non-profit jest przeprowadzanie żmudnych badań i wykonywanie dogłębnych analiz dotyczących polityki wewnętrznej oraz zewnętrznej danego państwa w kwestiach bezpieczeństwa, gospodarki czy kultury. 

Komitety te służyć mają poszukiwaniu odpowiedzi i rozwiązań istniejących problemów, z którymi borykają się władze, a także pełnić funkcję doradczą w debacie publicznej. Ich działalność jest finansowana z organizacji międzynarodowych, fundacji lub przedsiębiorstw, osób prywatnych czy też środków publicznych.

Choć główną rolą think-tanków i należących do nich ekspertów jest analizowanie polegające na zdobyciu, zgromadzeniu i ocenieniu informacji pełnią one również funkcję edukacyjno-mobilizacyjną zarówno dla polityków, jak i społeczeństwa poprzez organizowanie debat oraz różnego rodzaju szkoleń. Think-tanki rozwijają także i poprawiają kulturę polityczną oraz kulturę prawną. Ich rolą jest też kontrola działań władzy poprzez wyrażanie w swoich pracach krytyki wobec jej działań.

Od wielu lat trwa ożywiona debata nad dokładną definicją i ostatecznym przeznaczeniem think tanków, które zaczęły powstawać po II wojnie światowej w Stanach Zjednoczonych. W związku z wykształceniem się wielu komitetów zarówno o poglądach prawicowych, jak i lewicowych oraz takich, które nie wpisują się w ten dwuosiowy podział, think-tanki postrzegane są z jednej strony za potrzebny i pomocny politykom oraz administracji komitet ekspertów, z drugiej zaś uważane są za formę lobbingu.

Do grupy tych, komitetów, które służą politykom pomocą, zaliczają się przede wszystkim instytucje badawcze, których pracą jest profesjonalne doradztwo wraz z wykonywaniem badań i analiz. Do grupy takich think-tanków w mniejszym stopniu należą również instytucje akademickie stowarzyszone zwykle wokół uniwersytetów, które skupiają przeważnie nauczycieli akademickich zajmujących się wyłącznie pracą naukową i publiczną między innymi poprzez wydawanie monografii czy artykułów naukowych. Co istotne koncepcja think-tanków wywodzi się właśnie ze środowiska uniwersyteckiego.

Do grupy think-tanków mogących nie tylko służyć pomocą, ale i wywierać realny wpływ na władzę należą różne organizacje powiązane finansowo czy organizacyjnie z ruchami politycznymi, czy też już bezpośrednio z partiami, które wspierają i pełnią funkcję ich intelektualnego doradcy przy okazji wywierając na nie w zależności od sytuacji mniejszy lub większy nacisk. Do grupy tej zalicza się też liczne fundacje, które popierają i głoszą daną ideologię czy kwestie. Istnieją również think-tanki łączące w sobie cechy jednej, jak i drugiej grupy.

Do najsłynniejszych i najbardziej wpływowych amerykańskich think-tanków należy wielokrotnie uznawany za najlepszy na świecie istniejący od 1916 roku Brookings Institutions, który skupia się między innymi na polityce publicznej oraz założony w 1948 roku RAND Corporation, który specjalizuje się przede wszystkim bezpieczeństwem narodowym i obroną. W Europie dużą popularnością cieszy się m.in. International Institute for Strategic Studies (1958), Adam Smith Institute (1977), Centre for European Policy Studies (1983) czy Bruegel (2005).

Do najbardziej rozpoznawalnych w Polsce think-tanków będących najczęściej stowarzyszeniem lub fundacją należy:

– istniejący od 1990 roku Ośrodek Studiów Wschodnich analizujący sytuację polityczną, gospodarczą i społeczną w Europie Środkowo-Wschodniej, na Kaukazie i w Azji Centralnej;
– powstały w 2005 roku Instytut Jagielloński zajmujący się głównie polityką energetyczną oraz sprawami międzynarodowymi i publicznymi;
– prowadzący od 2005 roku działalność naukowo-badawczą, wydawniczą i ekspercką Instytut Sobieskiego, który skupia się głównie na opracowaniach i rekomendacjach dotyczących przyszłości polskiej gospodarki;
– zajmująca się od 2013 roku kwestiami ustrojowymi, a także polityką międzynarodową i obronną Nowa Konfederacja.

Wiele think-tanków w Polsce powiązanych jest z partiami politycznymi. Instytut Sobieskiego, podobnie jak Klub Jagielloński czy Fundacja Republikańska związany jest z Prawem i Sprawiedliwością. Instytut Obywatelski został założony w 2010 roku przez polityków Platformy Obywatelskiej i pełni funkcję eksperckiego zaplecza Koalicji Obywatelskiej. 

Instytut Strategie 2050 odpowiada za prace programowe ruchu Polska 2050 Szymona Hołowni. Powstały w 2012 roku Instytut im. Macieja Rataja jest think-tankiem Polskiego Stronnictwa Ludowego, a Centrum im. Ignacego Daszyńskiego wraz z Instytutem Myśli Demokratycznej są komitetami ekspertów związanymi z Lewicą. Partia Konfederacja Wolność i Niepodległość nie posiada instytucjonalnego zaplecza eksperckiego, co nie oznacza, że nie korzysta z opinii, analiz i raportów niezależnych ekspertów.

Polska ekspertyza polityczna reprezentuje sobą dobry poziom, co potwierdzają między innymi rankingi think-tanków, w których polscy eksperci zajmują wysokie miejsca. Pomimo że polska ekspertyza jest rozpoznawalna i zbiera pochwały, to nie jest ona w pełni wykorzystywana, gdyż politycy korzystają z niej stosunkowo rzadko a jej wpływ na nich, nadal jest stosunkowo niewielki. Polska polityka nie jest w porównaniu do krajów zachodnich aż tak otwarta na ekspertów i w większości nie przywiązuje do nich specjalnej uwagi. Być może jest to spowodowane sposobem jej finansowania.

W Stanach Zjednoczonych dominuje kapitał prywatny, z kolei we Francji kapitał państwowy. W Polsce źródła finansowania ekspertyzy są zróżnicowane. Problemem jest również brak jakiejkolwiek formy funduszu analitycznego, który stanowiłby wsparcie na rzecz profesjonalnej ekspertyzy, której marginalność można łączyć również w Polsce z poziomem kultury politycznej. Powiązane jest to też z małą umiejętnością myślenia strategicznego wśród polskich polityków, którzy w zdecydowanej większości skupiają się wyłącznie na skuteczności, która ma zapewnić im przede wszystkim zwycięstwo w wyborach.

Z artykułu 30. Ustawy o partiach politycznych, która weszła w życie 19 września 1997 roku, wynika, iż partia ma obowiązek tworzyć Fundusz Ekspercki. Co istotne środki finansowe gromadzone w ramach funduszu mogą być jedynie środkami z własnych wpłat. Partie otrzymujące subwencje zobowiązane są do przekazywania od 5 do 15% subwencji na Fundusz Ekspercki, dzięki którym oprócz finansowania ekspertyz politycznych, prawnych, socjologicznych i społeczno-ekonomicznych może być również wspierana działalność wydawniczo-edukacyjna związana z partią.

W 2014 roku żadna z polskich partii nie przekraczała 8% subwencji. W 2015 roku próg ten spadł do 6% wydawanego wyłącznie przez rząd. Z kolei pod koniec roku 2016 przeprowadzone zostało badanie na, co dokładnie wydawane są środki z Funduszu Eksperckiego. Kilka partii oficjalnie przyznało, że nie poniosło w ciągu roku żadnych wydatków z funduszu. 

Inne z kolei w tym rząd nie chciały podzielić się jakimikolwiek informacjami. Dane pochodzące z lat 2010-2016 udostępnili wówczas jedynie socjaldemokraci z Sojuszu Lewicy Demokratycznej oraz centryści z Polskiego Stronnictwa Ludowego. Ci pierwsi swe wydatki przeznaczyli między innymi na wartą ponad 18 tysięcy złotych książkę, dokumenty za niecałe 10 tysięcy, liczne badania opinii społecznej (koszty od 18 do 54 tysięcy złotych), a także ekspertyzę prawną (koszt ponad 12 tysięcy złotych), polityczną (koszt ponad 20 tysięcy złotych) czy społeczno-ekonomiczną (koszt ponad 30 tysięcy złotych). Ludowcy pomimo pochwalenia się wysokością kosztów nie ujawnili na, co dokładnie je przeznaczyli.

Oczywiste jest, że partia lub koalicja sprawująca władzę będą miały do dyspozycji grono najlepszych ekspertów wywodzących się zarówno z administracji rządowej, jak i z zewnątrz. Korzystanie przez rządzących z doświadczenia i umiejętności swoich ludzi, czy też obcych ekspertów zależy głównie od tematu ekspertyzy. Ta wykonywana zwykle przez administrację rządową może świadczyć o pewnej nieufności wobec niezależnych ekspertów, w związku z czym niejednokrotnie bywa ona subiektywna i służy wzrostowi poparcia lub odwróceniu uwagi od popełnionych błędów. Z kolei częste doradzanie się ekspertów zewnętrznych może wskazywać na niekompetentnych doradców przy rządzie. 

Skupieni w think-tankach eksperci wraz z ekspertyzą odgrywają kilka ważnych funkcji, poprzez które nie tylko oddziałują na sytuację polityczną, życie społeczne i świat naukowy, ale stanowią przestrzeń pomiędzy nimi. Ekspertyza polityczna mająca niekończący się zakres wraz z niejednoznaczną rolą eksperta jest poprzez niewielkie regulacje czy instytucjonalizacje bardzo pluralistyczna, wielowymiarowa a co za tym idzie przepuszczalna. 

Wraz ze zmieniającym się światem stale się definiuje i szuka odpowiedzi nie tylko na pytanie, czy nadal powinna, ale i jak powinna cechować się neutralnością. Jest to poważne wyzwanie, przed którym stoi również popularna, choć niewykorzystywana należycie w Polsce ekspertyza wraz z ponad 40 istniejącymi już think-tankami. Konieczne jest znalezienie rozwiązań, które zapewnią jej trwałą niezależność finansową, a co za tym idzie większe wpływy oraz wiarygodność w oczach społeczeństwa. 

Być może doprowadzi to do rozwiązania istniejącego głównie w Europie sporu o to, czy badania i analizy stanowią głos działających w interesie publicznym niezależnych ekspertów, którzy pomimo różnic reprezentują wspólne dobro czy też są narzędziem lobbingu poprzez oddziaływanie na politykę swoim autorytetem mogącym niestety doprowadzić nie tyle do spadku wiarygodności i atrakcyjności, ile zamiany rzetelnych badań na polityczną propagandę.

Źródła:

[1] Adam Reichardt et al., Rola think tanków w systemie społeczno-gospodarczym państwa, Warszawa 2017, s. 11-12, 16, 20. Academia.edu https://www.academia.edu/38285019/Rola_think_tank%C3%B3w_w_systemie_spo%C5%82eczno_gospodarczym_pa%C5%84stwa (dostęp: 16.IX.2024) 
[2] Wydatki poniesione prze partię PSL ze środków Funduszu Eksperckiego za okres 01-01-2010 do 17-08-2016 Siecobywatelska.pl https://siecobywatelska.pl/wp-content/uploads/2016/10/Wydatki-z-Funduszu-Eksperckiego-PSL-2010-2016-23.08.2016r..pdf (dostęp: 16.IX.2024)
[3] Informacja o wydatkach poniesionych przez SLD w ramach Funduszu Eksperckiego od roku 2010 – 2016 Siecobywatelska.pl https://siecobywatelska.pl/wp-content/uploads/2016/10/SLD-wydatki.pdf (dostęp: 16.IX.2024)
[4] Anna Słojewska, Think tanki najlepsze w USA, Rp.pl https://www.rp.pl/swiat/art16735591-think-tanki-najlepsze-w-usa (dostęp: 17.IX.2024)
[5] Dr. James Barham, Top Influential Think Tanks Ranked for 2024, Academicinfluence.com https://academicinfluence.com/inflection/study-guides/influential-think-tanks#rand (dostęp: 17.IX.2024)
[6] Jan Filip Staniłko, Think-tanki, czyli jak pomóc politykom by rządzili z głową, Sobieski.org.pl https://sobieski.org.pl/think-tanki-czyli-jak-pomoc-politykom-by-rzadzili-z-glowa/ (dostęp: 17.IX.2024)
[7] Katarzyna Wójcik, Ministerstwa wydają miliony na ekspertyzy. Kto najwięcej?, Rp.pl https://www.rp.pl/urzednicy/art38344681-ministerstwa-wydaja-miliony-na-ekspertyzy-kto-najwiecej (dostęp: 18.IX.2024)
[8] Maciej Miłosz, Polskie think-tanki, czyli zbiorniki myśli niewykorzystanych, Forsal.pl https://forsal.pl/artykuly/715101,polskie-think-tanki-czyli-zbiorniki-mysli-niewykorzystanych.html (dostęp: 18.IX.2024)
[9] Magdalena Dołotto, Na co partie wydają swoje fundusze eksperckie?, Siecobywatelska.pl https://siecobywatelska.pl/na-co-partie-wydaja-swoje-fundusze-eksperckie/ (dostęp: 18.IX.2024) 
[10] Marek Sondej, Think-tank – analiza problemu i ważna pomoc ekspertów czy może zwykły lobbing, Prawo.pl https://www.prawo.pl/samorzad/think-tank-co-to-jest-i-jak-moze-sie-przydac-w-samorzadzie-terytorialnym,93003.html (dostęp: 19.IX.2024)
[11] Michał Sobczyk, Jaka opcja polityczna ma najsilniejsze zaplecze intelektualne?, Tygodnikprzegląd.pl https://www.tygodnikprzeglad.pl/opcja-polityczna-najsilniejsze-zaplecze-intelektualne/ (dostęp: 19.VI.2024)
[12] Rafał Szrajnert, Think tank (z ang. dosłownie „zbiornik myśli”) -po co powstaje? – przykłady, definicja, Rafalszrajnert.pl https://www.rafalszrajnert.pl/think-tank/ (dostęp: 19.IX.2024)
[13] Arslege.pl Art. 30. Fundusz Ekspercki https://arslege.pl/fundusz-ekspercki/k414/a34800/ (dostęp: 20.IX.2024)
[14] Coraz większe znaczenie think tanków w Polsce. Wyzwaniem jest uzyskanie finansowania pozwalającego zachować niezależność, Biznes.newseria.pl https://biznes.newseria.pl/news/coraz-wieksze-znaczenie,p935823023 (dostęp: 20.IX.2024)
[15] Polska ekspertyza jest potrzebna, Fundacjarepublikanska.org https://fundacjarepublikanska.org/polska-ekspertyza-jest-potrzebna/ (dostęp: 21.IX.2024)
[16] W nowym roku zostań ekspertem w swojej dziedzinie!, Karirerasgh.waw.pl https://kariera.sgh.waw.pl/artykuly/psychologia/w-nowym-roku-zostan-ekspertem-w-swojej-dziedzinie (dostęp: 21.IX.2024)