15 listopada odbyło się głosowanie wotum zaufania nad trzecim rządem Pedro Sancheza. Socjaliści uzyskali poparcie 179 parlamentarzystów, aby uzyskać większość potrzebowali jednak wsparcia ze strony separatystycznego Junts per Catalunya. Rozwiązanie to spotyka się z szeroką krytyką, zwłaszcza ze strony prawicowych Partido Popular i VOX. 

Autor: Igor Dziedzic

Sytuacja po wyborach

23 lipca bieżącego roku miały miejsce przedterminowe wybory parlamentarne w Hiszpanii. Termin został skrócony z powodu politycznej decyzji Pedro Sancheza, uwarunkowanej bardzo słabym wynikiem rządzącej PSOE w wyborach regionalnych i wysokim zagrożeniem utraty władzy. Wszelkie badania sondażowe wskazywały na to, iż najlepszy wynik wyborczy osiągnie centroprawicowa Partia Ludowa, która zdolna będzie do samodzielnego osiągnięcia większości, bądź zawiązania koalicji z partią VOX. Z kolei po lewej stronie sceny politycznej doszło do erozji poparcia, utrzymywanego przez ostatnie lata. Ponadto, dużym zagrożeniem były wewnętrzne konflikty w koalicji Unidos Podemos, które zakończyły się jej rozwiązaniem i stworzeniem nowego sojuszu Sumar (Łączyć), który co prawda składał się z tych samych partii, jednak w jego ramach mocniejszą pozycję względem Podemos zyskała Izquierda Unida (Zjednoczona Lewica).

W wyborach PP faktycznie zdobyło największą liczbę głosów (33,06%), jednak PSOE w ostatnich tygodniach kampanii odrobiło straty sondażowe i osiągnęło zbliżony do ludowców wynik 31,68%. Z kolei potencjalni koalicjanci dwóch głównych ugrupowań tj. VOX (12,38%) i Sumar (12,33%) osiągnęli niemal identyczne rezultaty, co poskutkowało spłaszczeniem liczby mandatów pomiędzy oboma blokami. Na stałe z parlamentu wypadła partia Ciudadanos, która z powodu rozpadu struktur nawet nie wystawiła swoich list. Zbliżony wynik obu bloków, spowodował wzrost znaczenia partii regionalnych, których pojedyncze mandaty decydować miały o tym, kto będzie miał możliwość stworzenia rządu w procedurze wotum zaufania. Wynik frekwencyjny był typowy dla wyborów parlamentarnych w tym kraju i wyniósł 66,48%. Ostatecznie PP i  VOX zdobyły razem 170 mandatów, co jest zbyt małą liczbą do osiągnięcia większości bezwzględnej (176) w głosowaniu za utworzeniem rządu. Z grona partii regionalnych prawica mogła tylko liczyć na poparcie ze strony Coalicion Canaria i Galisyjskiego Bloku Narodowego, co powiększyłoby poparcie jedynie o dwa głosy, co wciąż byłoby wynikiem niewystarczającym.

Podstawową przyczyną nadspodziewanie dobrego wyniku PSOE jest mobilizacja elektoratu, spowodowana modyfikacją terminu głosowania. Doprowadziło to, pomimo zniechęcenia, do wzięcia udziału w głosowaniu w obawie przed dojściem do władzy skrajnie prawicowego VOX. Data elekcji zdeterminowała również działania mniejszych partii skrajnie lewicowych, które zawiązały koalicję Sumar. Najmocniej osłabione zostało Podemos, gdyż umieszczenie na listach wyborczych liderki tej partii – Irene Montero zostało zablokowane przez pozostałych koalicjantów (Izquierda Unida, Mas Pais, Los Verdes). Główną decydentką sojuszu została najbardziej popularna polityczka w kraju – wicepremierka rządu Yolanda Diaz. 

Natomiast w obozie prawicowym po wyborach regionalnych doszło do pewnego wyhamowania. Z jednej strony spowodowane to zostało uspokojeniem struktur przez nadspodziewanie dobry wynik wyborczy w regionach. Innym czynnikiem są ciągnące się od wielu lat oskarżenia o korupcję w stosunku do najważniejszych działaczy partyjnych. Wreszcie w ostatnich tygodniach kampanii lider Alberto Nunez Feijo zaczął negatywnie wpływać na rezultat wyborczy – z jednej strony odmówił udziału w jednej z debat wyborczych, z powodu nieuwzględnienia reprezentantów partii regionalnych, z drugiej zaś media podjęły temat jego powiązań z przywódcami galisyjskich karteli narkotykowych w latach 90. (Feijo był wtedy naczelnikiem urzędu pocztowego w regionie). 

Proces wyłonienia rządu

Zgodnie z regulacjami Konstytucji Hiszpanii z 1978 roku misję stworzenia rządu jednemu z liderów partii powierza król. Filip VI, po konsultacjach z liderami PSOE i PP przekazał to zadanie przedstawicielowi nominalnego zwycięzcy tj. Alberto Nunezowi Feijo. Głosowanie odbyło się 29 września i zdobył w nim 173 głosy, wobec 177 przeciw. W konsekwencji proponowany rząd nie uzyskał wotum zaufania. Spowodowane to było przede wszystkim niechęcią partii regionalnych wobec partii VOX, która w swoim programie ma ograniczenie kompetencji Wspólnot Autonomicznych, większe scentralizowanie kraju i promowanie wartości jednonarodowej Hiszpanii kosztem tożsamości lokalnych.

W tej sytuacji możliwość stworzenia rządu otrzymało PSOE. Mogło ono liczyć na poparcie Sumar, co łącznie daje 152 głosy. Aby uzyskać większość bezwzględną, wynoszącą 176 głosów należało zatem zdobyć poparcie wszystkich partii, z wyjątkiem PP i VOX, oraz maksymalnie dwóch partii regionalnych, mających po jednym przedstawicielu. Największe kontrowersje na poziomie krajowym budzi poparcie ze strony dwóch ugrupowań – powiązanego z rozwiązaną w 2011 roku baskijską organizacją terrorystyczną ETA partią EH Bildu (6 mandatów) i organizującą w 2017 roku nielegalne referendum niepodległościowe w Katalonii Junts per Catalunya (7 mandatów).  

Poparcie ze strony Bildu nie stanowiło dla socjalistów wyzwania, gdyż ugrupowanie to pomogło w utworzeniu rządu Sancheza już w 2019 roku. Fundamentalną kwestią było jednak uzyskanie wsparcia ze strony JpCat. Wstępnym warunkiem Katalończyków była zgoda na organizację referendum niepodległościowego. Jednakże zgodnie z Konstytucją i wyrokami Trybunału Konstytucyjnego jedyną możliwością jest przeprowadzenie takiego referendum na terenie całego kraju, nie tylko w zainteresowanym stworzeniem własnego państwa regionie. Każde inne rozwiązanie było zatem złamaniem zapisów ustawy zasadniczej. Obie strony doszły jednak do kompromisu i Junts per Catalunya zdecydowało się na głosowanie za wotum zaufania dla rządu Sancheza w zamian za amnestię dla organizatorów referendum z 2017 roku, w tym przebywającego od 6 lat na terenie Belgii Carlesa Puidgemonta.

Po niemal dwóch miesiącach negocjacji, 15 listopada trzeci rząd Pedro Sancheza uzyskał większość w głosowaniu nad wotum zaufania, zdobywając 179 głosów poparcia. Przeciw były wyłącznie PP, Vox oraz Unia Nawarry (Union Pueblo Navarra). Głosowaniu towarzyszyły liczne uliczne protesty organizowane w wielu miastach przez PP i VOX. W czasie jednego z nich były lider partii VOX Alejo Vidal-Quadras został postrzelony w twarz przez jednego z kontrmanifestantów.  

Program koalicji

Socjaliści zapowiadają kontynuację prowadzonego dotychczas kursu. Zapowiadają bardziej aktywny udział w budownictwie mieszkaniowym, w postaci obietnicy budowy 61 000 lokali w największych miastach w kraju. PSOE chce również wspierać transformację urbanistyczną miast na bardziej zielone, czy też proponuje ułatwienia fiskalne dla firm i przedsiębiorstw inwestujących w odnawialne źródła energii. Partia rządząca przedstawia się również jako obrońca mniejszości, zwłaszcza afirmując prawa mniejszości seksualnych (Ley de Igualdad) i rozbudowując legislację broniącą kobiety przed przemocą (Solo si es si). 

Sumar większy nacisk kładzie na kwestie egalitaryzmu gospodarczego. Yolanda Diaz zapowiedziała wsparcie finansowe w wysokości 20 tys. euro dla młodych Hiszpanów planujących otworzyć swój biznes, a także 4-dniowy dzień pracy, obowiązkowo kończący się o godzinie 18:00.  Ponadto chcą oni wprowadzić stały podatek od fortun powyżej 3 mln euro, czy też aktywniej integrować migrantów. 

W kwestii polityki zagranicznej panuje zasadniczy konsensus pomiędzy dwoma głównymi ugrupowaniami. Zarówno ludowcy, jak i socjaliści są zwolennikami pogłębiania integracji europejskiej (np. Rezygnacji z prawa veta w niektórych głosowaniach), utrzymywania sojuszu ze Stanami Zjednoczonymi i NATO, a także ekonomiczne i militarne wsparcie Ukrainy w wojnie z Rosją. 

Największą różnicę można zauważyć w kwestii konfliktu Izraelsko-Palestyńskiego. Ludowcy, zgodnie z zasadniczą linią NATO i USA wspierają legalnie wybrany rząd w Tel Avivie, sprzeciwiając się jednak brutalnej pacyfikacji Strefy Gazy. Z kolei PSOE opowiada się po stronie palestyńskiej, nawet w samym expose Pedro Sanchez zapowiedział wdrożenie wszelkich działań mających prowadzić do uzyskania przez Palestynę pełnej niepodległości i suwerenności. 

Rozmowy z partiami regionalnymi, zwłaszcza partiami katalońskimi i baskijskimi poskutkowały też wzrostem zainteresowania w zakresie wspierania języków lokalnych w administracji publicznej, edukacji, czy też na poziomie Kortezów. Fundamentalną kwestią dla Junts Per Catalunya była organizacja ponownego referendum ws. niepodległości Katalonii, jednakże po negocjacjach z socjalistami rozwiązaniem kompromisowym okazała się być amnestia dla organizatorów poprzedniego głosowania bezpośredniego z 2017 roku.

Kontrowersje wokół kwestii Katalonii 

Pierwsze próby przeprowadzenia referendum niepodległościowego w Katalonii miało miejsce w 2012 roku. Wtedy światło dzienne ujrzała Deklaracja Suwerenności, podpisana przez członków koalicyjnego rządu ERC i CiU. Jej najważniejszym zapisem była manifestacja, że społeczeństwo katalońskie nie tylko ma własną osobowość polityczną, ale także prawną. Następnym krokiem była zatem petycja złożona w 2014 roku przez Parlament kataloński do Kongresu o przeniesienie kompetencji przeprowadzenia referendum na Wspólnoty Autonomiczne. Mająca wtedy większość Partia Ludowa, przy wsparciu PSOE odrzuciły wniosek. Pomimo tego 9.11. 2014 roku rząd autonomiczny po raz pierwszy spróbował przeprowadzić referendum. Jednak pod presją Trybunału Konstytucyjnego i Kongresu z tych prób się wycofano.

Owo zawahanie się doprowadziło do wzrostu sił bardziej radykalnych, otwarcie głoszących niepodległość Katalonii. W 2015 roku wybory autonomiczne wygrała separatystyczna koalicja Junts Per Si z Unidad Popular. Dwa lata później, 1.10.2017 roku ten rząd, pomimo sprzeciwu organów centralnych przeprowadza referendum w Katalonii. Obrady, z powodu oskarżeń o nielegalność zostały zbojkotowane przez sprzeciwiających się secesji posłów partii Ciudadanos, PSOE I PP. Aż 90% partycypujących poparło utworzenie niepodległego państwa, jednak odbyło się to przy dość małej frekwencji wynoszącej 42%. 10.10.2017 roku, na podstawie wyników ogłoszono Deklarację Niepodległości Katalonii.  

W 2017 roku reakcja rządu Mariano Rajoya z Partido Popular była zdecydowana. Na jego wniosek Trybunał Konstytucyjny zawiesza działanie katalońskiego parlamentu. Musiało to się zakończyć eskalacją konfliktu. W najważniejszych miastach regionu (Barcelonie, Tarragonie, Gironie) doszło do zamieszek pomiędzy mieszkańcami a policją państwową. Wymowna była bierność regionalnych służb porządkowych. 

Zmiana strategii Madrytu miała miejsce dopiero po dojściu do władzy PSOE. Pedro Sanchez postanowił łagodzić napięcia pomiędzy rządem krajowym a regionalnymi i przejmować część postulatów, zwłaszcza w zakresie kulturowym i językowym. Przykładem jest choćby rozszerzenie możliwości nauki przedmiotów w języku regionalnym. Jednakże najbardziej fundamentalnym przedsięwzięciem było usunięcie z kodeksu karnego zdrady stanu, o którą oskarżeni byli działacze JpCat w 2017 roku. Działania te doprowadziły do spadku zainteresowania niepodległością w Katalonii i relatywnie koncyliacyjną współpracą pomiędzy oboma stronami. 

Skutki i perspektywy

Nowy rząd Pedro Sancheza najprawdopodobniej cieszył się będzie dużo słabszym mandatem politycznym w porównaniu z dwoma poprzednimi gabinetami. Po pierwsze, nominalnie wybory wygrała Partia Ludowa i to właśnie największe ugrupowanie opozycyjne będzie miało najliczniejszą frakcję w Kortezach a także większość w Senacie, co będzie spowalniać proces legislacyjny. Po drugie los większości zależny jest od separatystycznego Junts per Catalunya, które z racji posiadania mniejszości blokującej ma możliwość nieproporcjonalnie daleko idącego wpływu na działania rządu. Wreszcie, prawdopodobne są kolejne przetasowania w ramach Sumar – potencjalne problemy i kontrowersje związane z działalnością wicepremier Yolandy Diaz (to ona była główną negocjatorką umowy z Junts) mogą poskutkować ponownym wzrostem znaczenia Podemos, bądź próbą zdominowania ugrupowania przez partię Mas Pais (Więcej Państwa).

Spór związany ze sposobem utworzenia rządu prawdopodobnie zostanie przeniesiony na arenę międzynarodową. Już na tym etapie PP wysłało skargi do TSUE i Komisji Weneckiej przeciwko PSOE za uznanie amnestii. Jest to sytuacja o tyle problematyczna, że do końca roku Hiszpania sprawuje prezydencję w Radzie Europejskiej. Konflikt wewnętrzny, przeniesiony do zewnątrz uniemożliwia Madrytowi osiągania strategicznych celów związanych z prezydencją tj. zbliżenia z krajami Ameryki Południowej, zwłaszcza tymi tworzącymi MERCOSUR, zwiększenia hiszpańskiego soft power w Europie i na świecie, czy też wzmocnienia stopnia integracji europejskiej.

W sytuacji tak wysokiego poziomu napięcia politycznego, uwarunkowanego sposobem skonstruowania nowego rządu efektem oczywistym jest galopujący wzrost polaryzacji. Niemniej jednak w przeciwieństwie do innych krajów europejskich główną osią sporu jest ustrój kraju. Konflikt wokół amnestii stanowi namiastkę narastającego antagonizmu pomiędzy zwolennikami pogłębiania autonomii regionów historycznych (Katalonia, Kraj Basków, Galicja, Andaluzja) a prawicą (zwłaszcza VOX), która celuje w zwiększeniu stopnia kontroli ośrodka centralnego nad resztą kraju.

Na tym etapie wyraźnie wzmocnione zostały partie regionalne. Warto jednak mieć na uwadze, że dla hiszpańskiego systemu politycznego sytuacją standardową jest wsparcie rządu przez partie regionalne, w przypadku braku osiągnięcia większości przez PSOE, bądź PP. Jednakże nigdy dotąd partia z jednej wspólnoty (JpCat) nie postawiły tak wysokiej ceny poparcia. Można przewidywać, że w trwającej kadencji rola tej partii wzrośnie, gdyż posiada ona mniejszość blokującą, czyli to od niej zależy osiągnięcie większości. Prawdopodobnym scenariuszem są zatem próby wykorzystania potencjalnego kryzysu w ramach koalicji PSOE – Sumar np. poprzez uzyskanie zgody na przeprowadzenie referendum niepodległościowego bądź innych regulacji wzmacniających pozycję Katalonii.

W związku z tym na poziomie kraju może wzrosnąć poziom nieufności pomiędzy mieszkańcami poszczególnych regionów. W ostatnich latach badania Centro de Investigacion social wskazywały na spadające zaufanie mieszkańców Madrytu, Kastylii czy Andaluzji w stosunku do Katalończyków i Basków. Zjawisko to widoczne jest również w sytuacji marszów przeciwko utworzeniu rządu przez Sancheza. Trzon przeciwników stanowią zwolennicy PP i VOX, jednak najmocniej zmobilizowani są w Madrycie i prowincjach kastylijskich (Palencia, Burgos, Valladoid). W konsekwencji możliwa jest radykalizacja nastrojów, zarówno zwolenników dalszego rozszerzania autonomii, jak i większego centralizowania.

Źródła:

[1] Wyniki wybory parlamentarne, Hiszpania 2023. https://elecciones.epe.es/resultados-elecciones/generales/  
[2] Program wyborczy PSOE https://www.psoe.es/programa-electoral/
[3] E. Lesiewicz Referenda niepodległościowe w Katalonii a reakcja Unii Europejskiej, Przegląd Prawa Konstytucyjnego 2/2021.
[4] E. Illas Is Catalan separatism a progressive cause?, 5/2010 Hispanic Journal of Theory and Criticism s. 22-35.
[5] Cue Carlos Pedro Sanchez, presidene del gobierno por tercera vez con mas votos y escanos que en las anteriores investiduras, El Pais, November 16, 2023. https://elpais.com/espana/2023-11-16/pedro-sanchez-presidente-del-gobierno-por-tercera-vez-con-mas-votos-y-escanos-que-en-las-anteriores-investiduras.html
[6] Mosquera Pau, Que es sumar? Quien lidera el proyecto y el quien lo conforma? Cuales son sus objetivos?, CNN, July 18, 2023. https://cnnespanol.cnn.com/2023/07/18/que-es-sumar-quien-lidera-quien-conforma-objetivos-orix/  
[7] Vidal-Folch Xavier, Feijoo: amigos en la mafia,  cadena SER, July, 21, 2023. https://cadenaser.com/nacional/2023/07/21/feijoo-amigos-en-la-mafia-cadena-ser/  
[8] Fedriani Ines, El Congreso de los Diputados rechaza definitivamente la investidura de Feijóo en su segunda votación, RTVE.es September, 29, 2023.  https://www.rtve.es/noticias/20230929/investidura-alberto-nunez-feijoo-segunda-votacion-directo/2457046.shtml  
[9] Riveiro Aitor, El PP justifica a Israel y utiliza el conflicto con Palestina para atacar al Gobierno, Eldiario. Es., October, 18, 2023. https://www.eldiario.es/politica/pp-justifica-israel-utiliza-conflicto-palestina-atacar-gobierno_1_10605534.html   
[10] Bielecki Jędrzej, Pedro Sanchez premierem. Katalonia pozostanie hiszpańska, Rzeczpospolita, November, 16, 2023. https://www.rp.pl/opinie-polityczno-spoleczne/art39410891-jedrzej-bielecki-pedro-sanchez-premierem-katalonia-pozostanie-hiszpanska
[11] Real Instituto El Cano, Decalogo de la Presidencia Espanola del Consejo de la UE 2023, Real Instituto El Cano, July, 16, 2023. https://www.realinstitutoelcano.org/especiales/presidencia-espanola-del-consejo-de-la-ue-2023/  
[12] RPT NOTICIAS, Ex-líder do PP na Catalunha atacado e ferido a tiro numa rua de Madrid, RTP NOTICIAS, November, 9, 2023. https://www.rtp.pt/noticias/mundo/ex-lider-do-pp-na-catalunha-atacado-e-ferido-a-tiro-numa-rua-de-madrid_n1528350