Unia Europejska jako pierwsza na świecie, wprowadziła kompleksowe prawo dotyczące zasad stosowania sztucznej inteligencji, jednocześnie wyznaczając pionierskie standardy w poruszanej materii. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2024/1689, które potocznie jest zwane AI Act, zostało opublikowane w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej 12 lipca 2024 roku, a następnie weszło w życie 1 sierpnia br. Równolegle wobec powyższego, wznowiła się dyskusja na temat obszerności oraz celowości unijnych regulacji.  

Autor: Piotr Nowak 

W ostatnich latach prawdopodobnie większość osób usłyszała, chociażby przypadkowo, sformułowanie AI (ang. Artificial Intelligence) lub sztuczna inteligencja, jednakże nie wszyscy potrafią wytłumaczyć, na czym polega jej działanie lub z czego się składa. Powyższy stan rzeczy nie powinien nikogo zaskakiwać, ponieważ wspomniana tematyka należy do wysoko wyspecjalizowanej dziedziny, w której wiedza ekspercka jest codzienną normą. Zatem zdefiniowanie pojęcia sztucznej inteligencji okazuje się niezwykle niełatwym zadaniem, gdyż termin ten może być rozumiany na wiele sposobów.

Za przykład może posłużyć interpretacja, zgodnie z którą AI to technologia przetwarzania danych, opierająca się na klasycznych instrukcjach warunkowych. Dla innych będą to skomplikowane algorytmy, dzięki którym istnieje możliwość przeprowadzenia bardzo zaawansowanej analizy.

Niewątpliwie AI coraz intensywniej (można się nawet pokusić o stwierdzenie, iż w sposób agresywny) wkracza w różne dziedziny życia i nauki m.in. w prawo, medycynę, finanse, a nawet literaturę, czy sztuki wizualne. Niewątpliwie jest to ogromny skok cywilizacyjny, który może zapewnić dynamiczny rozwój naukowy i technologiczny, jednakże równomiernie pojawiają się oraz napiętrzają problemy natury nie tylko etycznej, ale przede wszystkim prawnej. 

Narodzin konceptu sztucznej inteligencji można doszukiwać się już w epoce średniowiecza, chociaż niektórzy autorzy sięgają jeszcze dalej, do czasów starożytnych i twórczości Homera. U zarania XIV wieku, kataloński poeta i teolog Ramon Lull ukończył Ars generalis ultima znane również pod nazwą Ars Magna.

W przywołanym dziele został opracowany system myślowy, który miał za zadanie wspieranie uczestników debat teologicznych oraz utworzenie uniwersalnego języka poprzez logiczne zestawienie terminów. Głównym założeniem autora było odrzucenie wszelkich błędnych opinii oraz pomoc w odnalezieniu prawdziwej intelektualnej pewności, wolnej od jakichkolwiek wątpliwości. Nie zgłębiając się szczegółowo w meandry historyczne, wizja stworzenia inteligentnej maszyny lub androida o ludzkich cechach, poprzez wieki motywowała kolejne pokolenia wynalazców, myślicieli oraz futurologów do osiągnięcia nieosiągalnego.

Przytoczone  pragnienia można dostrzec w literaturze np. w postaci Frankensteina stworzonej przez Mary Shelley, w antycznym micie o Pigmalionie lub w historii praskiego golema i robota pióra Karla Čapka. Przez długie lata dokonano wielu odkryć, które przyczyniły się do rozwoju sztucznej inteligencji, jednakże AI, które jest współcześnie znane, zaczęło szerzej pojawiać się na przełomie XX i XXI wieku.

W 2018 roku opracowano pierwszy model językowy z rodziny GPT, który został wyposażony w zdolność do odpowiadania na pytania z zakresu wiedzy ogólnej oraz umiejętność posługiwania się językiem naturalnym. Niedługo później inni globalni potentaci technologiczni poszli w ślad za OpenAI (które opracowało popularny chatbox o nazwie ChatGPT). Microsoft stworzył Bing Chat, Google wydał Bard, zaś Meta uruchomiła model językowy typu open source o nazwie LLaMA.


Szacunkowo na początku lat 20. XXI wieku nastąpił początek nieformalnej międzynarodowej konkurencji, której celem było ustawodawczo kompleksowe ujarzmienie niezmiernie szybko rozwijającej się dziedziny AI. Unia Europejska, również wzięła w tym udział. Nie sposób zaprzeczyć, iż niekontrolowany rozwój tak potężnego narzędzia, jakim jest AI we współczesnym cyfrowym świecie, stanowi wyzwanie nie tylko dla ociężałej, a czasem przestarzałej legislacji, lecz również dla bezpieczeństwa państw i ich obywateli. 

Początków powstania AI Act można doszukiwać się już w 2017 roku, gdy Parlament Europejski, prowadząc debatę na szczeblu unijnym, zawezwał Komisję do oceny wpływu sztucznej inteligencji oraz opracowania unijnych ram dla AI. Przy tej okazji przyjęto Rezolucję 2018/C 252/25, w której zawarto zalecenia dla Komisji w sprawie przepisów prawa cywilnego dotyczących robotyki.

W procesie kształtowania założeń do nowego prawa priorytetem PE było zapewnienie, iż systemy sztucznej inteligencji funkcjonujące na terenie UE będą bezpieczne, przejrzyste, identyfikowalne, niedyskryminujące oraz przyjazne dla środowiska. Ponadto podkreślono, iż systemy AI nie powinny być nadzorowane przez automaty, lecz przez ludzi, aby móc zapobiec szkodliwym skutkom. Należy również wspomnieć, iż Rada wielokrotnie apelowała o przyjęcie wspólnych zasad dotyczących AI. W 2020 roku Komisja została wezwana do przedstawienia konkretnych propozycji, które uwzględniałyby istniejące przepisy oraz opierałyby się na podejściu proporcjonalnym oraz (ewentualnie) regulacyjnym. W kwietniu 2021 roku KE zaproponowała pierwsze unijne ramy regulacyjne dla AI.  

Po kilku latach długiej, żmudnej pracy, wielu konsultacjach, negocjacjach oraz niezliczonych wezwaniach do prawnego uregulowania poruszanej materii, nowe przepisy zostały przyjęte przez Parlament Europejski 13 marca 2024 roku, a następnie zaakceptowane przez Radę Europejską 21 maja br. Nadrzędna idea, która przyświecała powyższemu przedsięwzięciu, stanowiła zapewnienie bezpieczeństwa obywateli państw członkowskich UE oraz ich prawa. AI Act powinien zagwarantować, iż technologie sztucznej inteligencji będą wykorzystywane w sposób pewny i zgodny z zasadami etyki, uwzględniając jednocześnie prawa obywateli oraz wspierając rozwój innowacji technologicznych.

Regulacje obejmują kluczowe obszary praktycznych zastosowań sztucznej inteligencji, takie jak opieka zdrowotna, transport, edukacja czy rynek pracy. Szczególna uwaga została poświęcona nadzorowi nad zastosowaniem AI w sektorze publicznym m.in. w działaniach policji, procesach wyborczych oraz wymiarze sprawiedliwości. Od czasu wejścia w życie nowego aktu, powstało wiele artykułów opisujących jego zawartość, stąd jedynie należy przywołać (być może najważniejszą) definicję, którą przyjęto w dokumencie. 

Art. 3 ust. 1 Rozporządzenia w sprawie ustanowienia zharmonizowanych przepisów dotyczących sztucznej inteligencji stanowi, iż system AI oznacza system maszynowy, który został zaprojektowany do działania z różnym poziomem autonomii po jego wdrożeniu oraz który może wykazywać zdolność adaptacji po jego wdrożeniu, a także który – na potrzeby wyraźnych lub dorozumianych celów – wnioskuje, jak generować na podstawie otrzymanych danych wejściowych wyniki, takie jak predykcje, treści, zalecenia lub decyzje, które mogą wpływać na środowisko fizyczne lub wirtualne. 

Warto nadmienić, iż przywołana definicja w dużej mierze pokrywa się z tą, która została opracowana, a następnie zaktualizowana w 2023 roku przez OECD. 
Równolegle wobec przyjęcia AI Act, wznowiła się dyskusja na temat obszerności oraz nadmiernego skomplikowania unijnych regulacji, które mogą zniechęcać potencjalnych interesariuszy do lokowania swoich inwestycji na obszarze UE, ze względu na rozbudowaną biurokrację oraz konieczność ponoszenia wysokich kosztów, w celu dostosowania się do nowych wymagań prawnych. 

Interesującą kwestią jest fakt, iż niektóre państwa członkowskie, takie jak Francja, Niemcy czy Włochy (w ramach Rady) w trakcie procesu kształtowania regulacji silnie akcentowały konieczność obniżenia uciążliwości przepisów, tak aby ułatwić funkcjonowanie działalnościom związanym z wykorzystywaniem i tworzeniem modeli sztucznej inteligencji.

Powyższe stanowisko motywowano w sposób następujący: mniejsza ilość obowiązków nałożona na przedsiębiorców, przekłada się na zmniejszone koszty prowadzenia działalności, stąd europejskie biznesy posiadają możliwość zachowania większej konkurencyjności w stosunku do podmiotów pochodzących z państw trzecich. 

Niektórzy komentatorzy porównują AI Act do RODO (Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/679 z dnia 27 kwietnia 2016 r. w sprawie ochrony osób fizycznych w związku z przetwarzaniem danych osobowych i w sprawie swobodnego przepływu takich danych oraz uchylenia dyrektywy 95/46/WE (ogólne rozporządzenie o ochronie danych)) oraz nawiązują do komplikacji, które pojawiły się przy wprowadzeniu wspomnianej regulacji.

Podobnie jak przy pierwszych ogólnoeuropejskich przepisach dotyczących ochrony prywatności danych, również obecnie podnoszone są głosy, iż nowo przyjęta legislacja na pewien czas wyhamuje rozwój europejskich innowacji oraz nastąpi tzw. innowacyjna zima (ang. innovation winter). Ponadto przytaczane są dane, według których aż 60% procesów biznesowych stało się bardziej skomplikowanymi, od momentu wejścia w życie RODO. 

Niemniej, występują również głosy aprobujące inicjatywę podjętą przez UE. Część państw członkowskich wstrzymywała się z uchwalaniem krajowych przepisów regulujących AI, równocześnie oczekując na przyjęcie wspólnych unijnych przepisów. Niewątpliwą ulgą dla zdecydowanej liczby podmiotów działających na wspólnym rynku było ustanowienie jednolitych przepisów na obszarze całej Unii Europejskiej, ponieważ zniwelowano ryzyko wystąpienia 27 odmiennych regulacji prawnych, do których należałoby się dostosować oraz następnie przestrzegać. 

Równocześnie przepisy AI Act mogą zapewnić przejrzysty oraz odpowiedzialny rozwój sztucznej inteligencji. Dzięki powyższemu istnieje możliwość, aby wzmocnić ochronę klientów, konsumentów, w tym również ich danych. Poruszana kwestia jest szczególnie istotna w obecnym czasie, ponieważ AI coraz bardziej wpływa na życie codzienne wielu osób.

Kolejnym argumentem, który wspiera konieczność systemowego uregulowania AI, jest fakt, iż podobnie jak w przypadku RODO, odpowiednie przepisy mogą skutecznie zachęcać do wdrażania oraz stosowania odpowiedzialnych rozwiązań technologicznych w całej branży. Nie sposób przeoczyć, iż unijne rozporządzenie o ochronie danych w wielu przypadkach przyczyniło się do poprawy praktyk dotyczących ochrony danych oraz zwiększenia zaufania konsumentów.

Podsumowanie

Rozporządzenie w sprawie ustanowienia zharmonizowanych przepisów dotyczących sztucznej inteligencji, jak każda nowa przełomowa regulacja prawna, wzbudza wiele obaw oraz wątpliwości. W wielu dyskusjach pojawia się mnóstwo pytań, na które obecnie nie sposób znaleźć odpowiedzi. Dopiero za sprawą upływu czasu oraz praktyki, w tym również prawniczej, będzie można dokonać rzeczywistej oraz wiarygodnej oceny, czy AI Act spełnił swoje pierwotne założenia oraz, czy przyniósł więcej zysków niż strat. Być może nie taki diabeł straszny, jak go malują. 

Z dużą dozą prawdopodobieństwa należy spodziewać się w najbliższym czasie, globalnej debaty w sprawie równoważenia innowacji z regulacjami dotyczącymi sztucznej inteligencji. Państwa nienależące do Unii Europejskiej z pewnością będą uważnie obserwować, w jaki sposób rozwija się AI w nowej europejskiej rzeczywistości. Nie można wykluczyć, iż pionierskie regulacje UE mogą wywrzeć istotny wpływ na strategie regulacyjne w innych regionach świata. Niektórzy liderzy branży AI podkreślają, iż jesteśmy świadkami historycznego momentu w zakresie zarządzania sztuczną inteligencją właśnie za sprawą przełomowego ustawodawstwa, jakim jest AI Act. 

Źródła:
   

[1] „AI rules: what the European Parliament wants,” Topics European Parliament, last modified June 20, 2023, 08:58 (CET), https://www.europarl.europa.eu/topics/en/article/20201015STO89417/ai-rules-what-the-european-parliament-wants.
[2] Ben Wodecki, „EU AI Act Takes Effect, Industry Reacts,” AI Business, August 1, 2024, https://aibusiness.com/responsible-ai/eu-ai-act-takes-effect-industry-reacts#close-modal.
[3] Daniel Olszewski, „Kiedy wynaleziono AI? Krótka historia sztucznej inteligencji,” Computerworld, July 19, 2023, https://www.computerworld.pl/article/2509324/kiedy-wynaleziono-ai-krotka-historia-sztucznej-inteligencji.html.
[4] „EU AI Act: first regulation on artificial intelligence”, European Parliament, last modified  June 18, 2024, 16:29 (CET), https://www.europarl.europa.eu/topics/en/article/20230601STO93804/eu-ai-act-first-regulation-on-artificial-intelligence.
[5] „Europejski AI Act opublikowany,” Ministerstwo Cyfryzacji, accessed November 30, 2024, https://www.gov.pl/web/cyfryzacja/europejski-ai-act-opublikowany.
[6] Gil Press, „12 Artificial Intelligence (AI) Milestones: 2. Ramon Llull And His ‘Thinking Machine’,” Forbes, February 26, 2020, https://www.forbes.com/sites/gilpress/2020/02/26/12-artificial-intelligence-ai-milestones-2-ramon-llull-and-his-thinking-machine/
[7] Karthik Sj, „How The EU AI Act Stands To Impact Business,” Forbes, September 19, 2024, https://www.forbes.com/councils/forbestechcouncil/2024/09/19/how-the-eu-ai-act-stands-to-impact-business/.
[8] Katarzyna Irytowska, „Czym właściwie jest sztuczna inteligencja?,” Wolters Kluwer, November 8, 2024, https://www.wolterskluwer.com/pl-pl/expert-insights/co-to-jest-sztuczna-inteligencja.
[9] Mariabruna Fabrizi, „Constructing Knowledge through Geometry: Ramon Llull’s Figures in Ars Magna, 1305,” Socks, November 3, 2021, https://socks-studio.com/2021/11/03/constructing-knowledge-through-geometry-ramon-llulls-figures-in-ars-magna-1305/.
[10] News European Parliament, „Artificial Intelligence Act: MEPs adopt landmark law,” press release, March 13, 2024, https://www.europarl.europa.eu/news/en/press-room/20240308IPR19015/artificial-intelligence-act-meps-adopt-landmark-law.
[11] News European Parliament, „Parliament leads the way on first set of EU rules for Artificial Intelligence,” press release, October 10, 2020, https://www.europarl.europa.eu/news/en/press-room/20201016IPR89544/parliament-leads-the-way-on-first-set-of-eu-rules-for-artificial-intelligence.
[12] Patrycja Tiuryn, „AI Act zatwierdzony – co dalej? Harmonogram wdrożenia,” Wolters Kluwer, September 25, 2024, https://www.wolterskluwer.com/pl-pl/expert-insights/harmonogram-stosowania-ai-act.
[13] Patrycja Żarska Cynk, „AI Act przegłosowany. Nadchodzi rewolucja w przepisach,” LexDigital, May 24, 2024, https://lexdigital.pl/ai-act-nadchodzi-rewolucja.
[14] Rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 16 lutego 2017 r. zawierające zalecenia dla Komisji w sprawie przepisów prawa cywilnego dotyczących robotyki (2015/2103(INL)), https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/?uri=CELEX:52017IP0051.
[15] Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2024/1689 z dnia 13 czerwca 2024 r. w sprawie ustanowienia zharmonizowanych przepisów dotyczących sztucznej inteligencji oraz zmiany rozporządzeń (WE) nr 300/2008, (UE) nr 167/2013, (UE) nr 168/2013, (UE) 2018/858, (UE) 2018/1139 i (UE) 2019/2144 oraz dyrektyw 2014/90/UE, (UE) 2016/797 i (UE) 2020/1828 (akt w sprawie sztucznej inteligencji), https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/?uri=CELEX:32024R1689.
[16] Ryan Browne, „World’s first major AI law enters into force — here’s what it means for U.S. tech giants,” CNBC, August 1, 2024, https://www.cnbc.com/2024/08/01/eu-ai-act-goes-into-effect-heres-what-it-means-for-us-tech-firms.html.
[17] Sara Nowacka, Szymon Zaręba, „Co z rozwojem AI? Unijne regulacje sztucznej inteligencji wprowadzone,” Fokus PISM, March 27, 2024, 23 min., 33 sec., https://www.pism.pl/pism_w_mediach/podcasty/co-z-rozwojem-ai-unijne-regulacje-sztucznej-inteligencji-wprowadzone.
[18] Stuart Russell, Karine Perset, Marko Grobelnik, „Updates to the OECD’s definition of an AI system explained,” OECD.AI, November 29, 2023, https://oecd.ai/en/wonk/ai-system-definition-update.
[19] Tambiama Madiega, „Artificial intelligence act – Briefing,” Think Tank European Parliament, September 2, 2024, https://www.europarl.europa.eu/thinktank/en/document/EPRS_BRI(2021)698792.