Gdy już opadł kurz współzawodnictwa na arenach sportowych, medale zostały rozdane, a znicz olimpijski zgasł na kolejne cztery lata, nadszedł czas refleksji. Igrzyska Olimpijskie oraz Paraolimpijskie, które w 2024 roku odbyły się w Paryżu, jak zawsze dostarczyły wielu emocji oraz wrażeń sportowych, które z zapartym tchem obserwowała widownia z całego świata. Nie jest sprawą nową, ani zaskakującą, iż w tym okresie ponownie rozgorzała dyskusja na temat przestrzegania pokoju olimpijskiego, a raczej jego naruszania, co może zostać poparte licznymi przykładami z historii oraz bieżącymi wydarzeniami. 

Autor: Piotr Nowak

Idea rozejmu (pokoju) olimpijskiego, znana pod nazwą Ekechejria (gr. Ἐκεχειρία) – „pokój boży”, „święty pokój” – narodziła się w starożytnej Grecji. Nie zgłębiając się w niuanse historyczne, celem rozejmu olimpijskiego było zapewnienie sportowcom i widzom bezpiecznego udziału w igrzyskach oraz utrzymanie pokoju w okresie otaczającym to wydarzenie. Na przykładzie powyższego można wywnioskować, iż już w czasach antycznych zaczęły pojawiać się pierwsze praktyki zwyczajowe, które dotyczyły stosunków pomiędzy państwami, w tym przypadku pomiędzy greckimi polis. Jednakże starożytne zwyczaje, czasem oceniane jako prymitywne, są niewspółmierne wobec współczesnych norm prawa międzynarodowego. Można dostrzec brak wyraziście wyodrębnionego, kompleksowego systemu norm, a także często występującą korelację pomiędzy aspektami prawnymi i sakralnymi.

W czasach nowożytnych Pierre de Coubertin wskrzesił Igrzyska Olimpijskie oraz zdefiniował ideowe podstawy nowoczesnego olimpizmu. Można by rzec, że historia w 2024 roku ponownie zatoczyła koło – nie tylko ze względu, iż Paryż trzykrotnie został miastem gospodarzem Igrzysk, lecz dlatego, że również to właśnie w stolicy Francji 23 kwietnia 1894 roku został ukonstytuowany Międzynarodowy Komitet Olimpijski (MKOI). Jest to międzynarodowa organizacja pozarządowa o charakterze non-profit, zarejestrowana na czas nieokreślony, będąca osobą prawną o statusie stowarzyszenia, uznana przez Radę Federacji Szwajcarskiej zgodnie z umową zawartą w dniu 1 listopada 2000 roku. 

Pozarządowość ma szczególne znaczenie, zwłaszcza przy  rozważaniach nad pokojem olimpijskim w świetle międzynarodowego prawa zwyczajowego. Cechą charakterystyczną organizacji międzynarodowych pozarządowych (jak sama nazwa sugeruje), jest to, że nie składają się z państw, lecz ich członkami mogą być różne związki, instytucje, osoby prawne lub fizyczne. Powyższą kwestię reguluje art. 16 Karty Olimpijskiej (Olympic Charter). Zgodnie z nim członkami MKOI są osoby fizyczne, których liczba nie może przekroczyć 115 osób. Warto zauważyć, iż takie organizacje działają na podstawie nieformalnych lub wewnątrzprawnych porozumień, co również stanowi element odróżniający je od organizacji międzynarodowych (rządowych), które zostały utworzone na podstawie umów międzynarodowych. 

Ażeby móc odpowiednio zrozumieć problematykę zwyczaju międzynarodowego, należy zasięgnąć do podstaw prawa międzynarodowego publicznego. Zwyczaj międzynarodowy w dzisiejszym znaczeniu jest rozumiany jako „zgodne postępowanie państw tworzące prawo”. Składa się z dwóch niezbędnych czynników – elementu obiektywnego (materialnego), którym jest zgodna praktyka państw oraz elementu subiektywnego tzw. opinio iuris sive necessitatis, czyli przeświadczenie państw o prawotwórczym charakterze praktyki. 

Powszechna praktyka 

Realia polityczne panujące na arenie międzynarodowej również wywierają wpływ na sport oraz rzeczywistość, w jakiej funkcjonuje. W latach 90. minionego stulecia MKOl wskrzesił i nieprzerwanie rozpowszechnia ideę rozejmu olimpijskiego. Celem jest zapewnienie jak największej ochrony sportu, sportowców oraz wykorzystanie przedsięwzięcia, jakim są Igrzyska Olimpijskie, do promowania pokoju oraz dialogu. Ponadto podejmowane są inicjatywy na rzecz pokoju olimpijskiego na forum Organizacji Narodów Zjednoczonych (ONZ). 

W 1992 roku MKOl wystosował apel do wszystkich głów państw, rządów i zgromadzeń o przestrzeganie „Rozejmu Olimpijskiego”, który powinien obejmować okres od 7 dni przed otwarciem Igrzysk Olimpijskich do 7 dni po ich zakończeniu. W tymże czasie wszelkie konflikty zbrojne oraz działania z nimi związane powinny ustać, niezależnie od powodu, przyczyny lub sposobu ich rozpoczęcia. Apel ten poparły Narodowe Komitety Olimpijskie ze 184 państw, został on także przedstawiony Sekretarzowi Generalnemu ONZ. Niedługo później Organizacja Jedności Afrykańskiej (OJA; dzisiejsza Unia Afrykańska) za pośrednictwem Stałego Przedstawiciela Egiptu przy ONZ – przedstawiciela obecnego (ówczesnego) Przewodniczącego OJA – złożyła wniosek o włączenie dodatkowego punktu do porządku obrad 48 sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ, zatytułowanego „Budowanie pokojowego i lepszego świata poprzez sport”. 

Wnioskodawca przedstawił w memorandum wyjaśniającym motywacje do włączenia powyższego punktu. Zwrócono się o udzielenie poparcia apelu MKOI, w celu budowania pokojowego i lepszego świata poprzez sport, co zostało również wyrażone w rezolucji CM/Res.1472 (LVIII) przyjętej przez Radę Ministrów na 58 zwyczajnej sesji OJA, która odbyła się w Kairze w dniach od 21 do 26 czerwca 1993 roku. Ponadto przywołano w niej m.in. Zimowe Igrzyska Olimpijskie, które w 1984 roku odbyły się w Sarajewie oraz nawiązano do ówcześnie toczącego się konfliktu w byłej Jugosławii, na skutek którego nie tylko obiekty sportowe zostały zniszczone, lecz w wyniku krwawych działań, rola Stadionu Olimpijskiego została przemianowana na cmentarz. 

25 października 1993 roku Zgromadzenie Ogólne ONZ przyjęło rezolucję A/RES/48/11, w której wyrażono poparcie dla idei „Rozejmu Olimpijskiego”. Przywołano w niej wcześniej przytoczony apel MKOI, rezolucję OJA oraz wezwano wszystkie Państwa członkowskie do współpracy w wysiłkach na rzecz promowania „Rozejmu Olimpijskiego”. Od tamtego czasu, co dwa lata, na rok przed każdą edycją Igrzysk Olimpijskich (w tym również Zimowych Igrzysk Olimpijskich), ZO ONZ przyjmuje rezolucje pod nazwą „Building a peaceful and better world through sport and the Olympic ideal”, które wspierają tę inicjatywę. 

Ostatnio przyjęta rezolucja A/RES/78/10, która nawiązuje do XXXIII Igrzysk Olimpijskich oraz XVII Igrzysk Paraolimpijskich w Paryżu 2024, jest zdecydowanie bardziej rozbudowana niż jej pierwowzór z 1993 roku. Obejmuje szeroką oraz zróżnicowaną tematykę, chociażby uznanie roli ruchu olimpijskiego w procesie tworzenia pokojowej przyszłości oraz wskazanie wyjątkowości paryskich Igrzysk, w których m.in. po raz pierwszy liczba uczestniczących sportowców i sportowczyń była równa. Ponadto podkreślono partnerską współpracę ONZ i MKOI w dziedzinach takich jak: rozwój człowieka, łagodzenie ubóstwa, pomoc humanitarna, promocja zdrowia, zapobieganie HIV i AIDS, edukacja dzieci i młodzieży, równość płci, budowanie pokoju i zrównoważony rozwój. 

Zapewne w przyszłym roku, będzie można spodziewać się rezolucji z okazji nadchodzących XXV Zimowych Igrzysk Olimpijskich oraz XIV Zimowych Igrzysk Paraolimpijskich, które odbędą się w 2026 roku w Mediolanie i Cortinie. Mając powyższe na uwadze, nie sposób pominąć kluczowej kwestii formalnej, jaką jest charakter rezolucji ZO ONZ – otóż są to jedynie zalecenia, a nie umowy międzynarodowe. Zawierają rekomendacje dla państw członkowskich, jednakże nie posiadają mocy wiążącej. ONZ nie posiada odpowiednich kompetencji, aby zmusić rządy państw do stosowania przyjętych rezolucji Zgromadzenia Ogólnego. 

Jednakże, nie należy traktować ich jako nieznaczne, bezwartościowe instrumentarium, ponieważ stanowią istotny głos opinii publicznej na arenie międzynarodowej o dużej wadze moralnej i niejednokrotnie politycznej. Decyzja podjęta na forum ZO może przyczynić się do podjęcia stosownych działań przez kraje oraz ułatwić nawiązywanie współpracy międzypaństwowej, aby móc wspólnie rozwiązywać problemy nurtujące świat. Znane są również przypadki, gdy wypracowane postanowienia w rezolucjach mogą przyczynić się do powstania prawnie wiążących umów.

Opinio iuris

Jak wcześniej wskazano, idea pokoju olimpijskiego jest szeroko respektowana oraz popierana przez państwa na świecie, czego dowodem może stanowić fakt, iż do tej pory wszystkie przedstawione rezolucje dotyczące rozejmu olimpijskiego zostały przyjęte przez konsensus. Rezolucja zostaje przyjęta przez konsensus na Zgromadzeniu Ogólnym ONZ, w sytuacji gdy wszystkie Państwa Członkowskie osiągają porozumienie co do jej treści przed plenarnym posiedzeniem, na którym będzie omawiana, wtem głosowanie nie jest wymagane. 

Mimo tego, prócz symbolicznego uhonorowania olimpijskiej idei, istnieje brak powszechnego przekonania, iż państwa są prawnie zobowiązane do przestrzegania go. Rezolucje ONZ w tej sprawie stanowią bardziej apel o pokój niżeli są wyrazem wiążącego prawa. Nie sposób znaleźć przypadków, w których państwa zostałyby pociągnięte do odpowiedzialności międzynarodowej za naruszenie rozejmu olimpijskiego. 

Wymownym dowodem na symboliczny charakter rozejmu olimpijskiego jest analiza, która została dokonana przez pracowników szwedzkiego uniwersytetu w Uppsali (Katedra (Departament) Badań nad Pokojem i Konfliktami). Otóż wykazano, że w okresie 1946-2006 doliczono się 232 konfliktów zbrojnych. Co prawda dopiero w latach 90. XX wieku rozpoczęto przyjmowanie rezolucji ZO w sprawie rozejmu olimpijskiego, to i tak w ostatniej dekadzie ubiegłego wieku, oszacowano około 60 konfliktów zbrojnych i wojen. 

Paryż 2024

Tegorocznym Igrzyskom również towarzyszyły napięcia międzynarodowe, kryzysy polityczne oraz toczące się na świecie konflikty. Na początku należy przytoczyć rosyjską agresję (ze wsparciem Białorusi) na Ukrainę, która wstrząsnęła całą Europą i światem. MKOI już pierwszego dnia wojny, tj. 24.02.2022 roku, potępił rosyjską napaść. Następnie Rada Wykonawcza MKOI wezwała federacje sportowe, aby przeniosły lub anulowały zaplanowane wydarzenia w Rosji i Białorusi. 

Od tamtego czasu sprawa uczestnictwa rosyjskich oraz białoruskich sportowców na różnych imprezach sportowych wywoływała kontrowersje. Podnoszone były głosy krytyki i sprzeciwu, nie tylko ze strony ukraińskiej, ale również innych państw. Ostatecznie na Igrzyska, które rozegrały się w stolicy Francji, przyjęto rekomendacje, zgodnie z którymi dopuszczono udział rosyjskich i białoruskich sportowców jako Indywidualnych Neutralnych Sportowców (tzw. AINs, fr. athlètes individuels neutres). Decyzja podjęta przez MKOI była motywowana chęcią uniknięcia dyskryminacji ze względu na narodowość oraz potrzebą realizacji misji Ruchu Olimpijskiego, związanej z promocją idei rozejmu olimpijskiego. 

Powyższa decyzja spotkała się z krytyką, a instytucjom olimpijskim zarzucano brak precyzyjności w regulacjach dopuszczających AINs, możliwość propagandowego wykorzystania Igrzysk na wewnętrzny użytek Rosji, szerzenie dezinformacji oraz legitymizowanie działań państw agresorów. W 2023 roku doszło do eskalacji konfliktu izraelsko-palestyńskiego, jednakże MKOI wstrzymał się od podjęcia podobnych środków jak w przypadku rosyjskiej agresji na Ukrainę. Zarówno sportowcy z Palestyny, jak i z Izraela, wzięli udział w rozgrywkach sportowych w Paryżu.

Największym wyzwaniem dla organizatorów Igrzysk nad Sekwaną było zapewnienie bezpieczeństwa przy potencjalnym zagrożeniu terrorystycznym. Francuskie Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Zamorskich (Ministère de l’Intérieur et des Outre-mer) udostępniło informacje, według których każdego dnia około 30 tys. policjantów i funkcjonariuszy żandarmerii czuwało nad bezpieczeństwem sportowców oraz widzów. Ponadto, rezerwy z akademii policji i żandarmerii (7 tys. osób) oraz rezerwiści (8,5 tys. osób) mieli w razie potrzeby za zadanie udzielać wsparcia. 

Już od 2022 roku mobilizowano wszystkie francuskie jednostki wojskowe, od marynarki, przez wojska lądowe, aż po siły powietrzne i kosmiczne, aby zapewnić bezpieczeństwo w jak największym stopniu. Równocześnie około 2,5 tys. policjantów, żandarmów i żołnierzy zostało oddelegowanych z prawie 50 państw (w tym również z Polski) by wesprzeć działania służb odpowiedzialnych za ochronę porządku publicznego. 

Podsumowanie

Rozejm Olimpijski jest niewątpliwie szlachetną ideą, o której prawdopodobnie wszyscy słyszeli, znając mniej lub więcej szczegółów. Pomimo wzniosłego charakteru oraz humanitarnych założeń, niestety ma niewielkie przełożenie na  otaczającą rzeczywistość. Symboliczna tradycja oraz formalne apele o pokój na czas Igrzysk Olimpijskich, nie są wyczerpującymi dowodami, dzięki którym można by uznać Rozejm Olimpijski za zwyczaj międzynarodowy w rozumieniu prawa międzynarodowego publicznego. Istnieje brak powszechnej i nieprzerwanej praktyki oraz przekonania, iż przestrzeganie go jest prawnym obowiązkiem państw. Mając powyższe na uwadze, Rozejm Olimpijski należy traktować raczej jako element tradycji i dyplomatycznych gestów niżeli jako wiążący zwyczaj międzynarodowy. 

Żródła:

[1] Banasiak, Michał, Bartłomiej Banasiewicz, Michał Kobierecki, Aleksander Olech, i Mieszko Rajkiewicz. Paryż 2024. Bezpieczeństwo, Ekonomia i Geopolityka Igrzysk Olimpijskich. Warszawa: Polski Instytut Dyplomacji Sportowej, 2024.

[2] Cesarz, Zbigniew. „Patologiczne forma przejawiania się stosunków międzynarodowych”. W Współczesne stosunki międzynarodowe, red. Teresa Łoś-Nowak, 251–269. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2008. 

[3] Góralczyk, Wojciech, i Stefan Sawicki. Prawo publiczne międzynarodowe w zarysie. Warszawa: Wolters Kluwer, 2017.

[4] International Olympic Committee. Olympic Charter. Lausanne, Switzerland: International Olympic Committee, 2024.

[5] International Olympic Committee. „Olympic Truce.” Accessed September 24, 2024. https://olympics.com/ioc/olympic-truce.

[6] Kolarz, Stefania. „Kontrowersje wokół udziału rosyjskich sportowców w igrzyskach olimpijskich”. Biuletyn PISM, nr 111 (2921).

[7] Ministère de Armées. „The Preparation of the Armed Forces to Provide Security for the Paris 2024 Olympic and Paralympic Games.” Accessed September 24, 2024. https://www.defense.gouv.fr/en/grands-evenements-sportifs-internationaux/preparation-armed-forces-provide-security-paris-2024-olympic-and.

[8] Ministère de l’Intérieur et des Outre-mer. „Paris 2024: Protecting Is Our Priority!” Accessed September 24, 2024. https://www.interieur.gouv.fr/en/paris-2024-protecting-is-our-priority.

[9] United Nations. „UN and the Olympic Truce.” Accessed September 24, 2024. https://www.un.org/en/olympictruce.

[10] United Nations General Assembly. „Building a Peaceful and Better World through Sport and the Olympic Ideal.” A/RES/78/10, November 21, 2023.

[11] United Nations General Assembly. „Observance of the Olympic Truce.” A/48/L.9/Rev.1, October 22, 1993.

[12] United Nations Information Centre Poland. „Poznaj Organizację Narodów Zjednoczonych, Zgromadzenie Ogólne.” Accessed September 24, 2024. https://www.unic.un.org.pl/poznaj_onz/zgromadzenie_ogolne.php.