Organizacje międzynarodowe odgrywają kluczową rolę w ochronie praw człowieka podczas konfliktów zbrojnych, stając się niezastąpionymi strażnikami międzynarodowego prawa humanitarnego. Działają one jako mediatorzy i obserwatorzy, mając na celu minimalizowanie cierpień ludności cywilnej oraz zapewnienie dostępu do pomocy humanitarnej. Ich zaangażowanie obejmuje nie tylko monitorowanie sytuacji i raportowanie naruszeń, ale również edukację i promowanie przestrzegania międzynarodowych norm, co jest istotne dla ochrony najsłabszych w czasach bezprawia i chaosu.

Autor: Michał Przyugoda

Organizacja Narodów Zjednoczonych ustanowiona została w 1945 roku w odpowiedzi na okrucieństwa II wojny światowej. ONZ ma na celu zapobieganie konfliktom zbrojnym i łagodzenie ich skutków poprzez promowanie dialogu, mediacji oraz stosowanie środków przymusu, które są zgodne z jej Kartą.

ONZ dąży do realizacji swoich celów poprzez różnorodne organy i agendy, wśród których kluczową rolę odgrywa Rada Bezpieczeństwa odpowiedzialna za utrzymanie pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego, Zgromadzenie Ogólne zajmujące się kwestiami politycznymi i normatywnymi oraz Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości, który pełni funkcję sądową. Istotną rolę w ochronie praw człowieka pełnią również wyspecjalizowane agendy, takie jak Wysoki Komisarz Narodów Zjednoczonych ds. Praw Człowieka, którego zadaniem jest monitorowanie i promowanie przestrzegania praw człowieka na świecie oraz Międzynarodowy Trybunał Karny, pełniący  jurysdykcję w najcięższych przypadkach naruszeń prawa międzynarodowego, w tym zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości.

W kontekście konfliktów zbrojnych, ONZ podejmuje szereg działań mających na celu ochronę ludności cywilnej i zapewnienie dostępu do pomocy humanitarnej. Realizacja tych celów odbywa się poprzez misje pokojowe, specjalne sprawozdawstwa, rezolucje oraz inicjatywy dyplomatyczne mające na celu deeskalację napięć i promowanie rozwiązań pokojowych. Organizacja dąży także do wzmocnienia prawa międzynarodowego humanitarnego, które reguluje zachowania stron konfliktu, minimalizując cierpienia ludności cywilnej i ograniczając metody i środki prowadzenia działań wojennych.

Warto również wskazać, że Organizacja Narodów Zjednoczonych bierze udział w licznych procesach pokojowych, wspierając dialog i negocjując między stronami konfliktu. Nie bez znaczenia dla roli ONZ w ochronie praw człowieka pozostaje proces odbudowy po konflikcie. W tym zakresie Organizacja wspiera państwa dotknięte kryzysami powojennymi, a także promuje rozwój społeczno-gospodarczy, odbudowę instytucji demokratycznych oraz przestrzeganie praw człowieka i podstawowych wolności. Współpraca ekonomiczna, ekologiczna i techniczna Organizacji Narodów Zjednoczonych, jak również podejmowane przez nią działania na rzecz rozwoju państw, są postrzegane jako cele samodzielne, a zarazem jako środki zapobiegania konfliktom oraz budowania trwałego pokoju i stabilności na świecie.

W obliczu globalnych wyzwań i konfliktów, rola ONZ w ochronie praw człowieka i promowaniu pokoju jest niezmiernie ważna. Jednak Organizacja ta stoi również przed dużymi wyzwaniami, takimi jak w szczególności potrzeba reformy strukturalnej, zwłaszcza w kontekście Rady Bezpieczeństwa. Reforma ta potrzebna jest w celu osiągnięcia wyższej skuteczności w zakresie reagowania na współczesne zagrożenia na arenie międzynarodowej. Efektywność działań ONZ zależy od współpracy państw członkowskich, ich woli politycznej oraz zdolności do działania w duchu wielostronności i wspólnych interesów.

W kontekście dyskusji na temat konieczności reformowania Rady Bezpieczeństwa Organizacji Narodów Zjednoczonych, podkreśla się stale brak jej skuteczności. Problem ten widoczny jest zwłaszcza w latach 90. XX wieku. Pomimo znaczącego wzrostu liczby operacji pokojowych i stabilizacyjnych organizowanych pod egidą Narodów Zjednoczonych, równolegle obserwowano serię niepowodzeń w różnych zapalnych regionach świata, co rzucało cień na zdolność Organizacji do efektywnego zarządzania kryzysami międzynarodowymi. Mając na uwadze chociażby konflikty na Bałkanach, czy w Afryce, dostrzec można, że nieskuteczność Rady Bezpieczeństwa w ich rozwiązywaniu często wynikała z braku jednomyślności wśród stałych członków Rady oraz z ograniczeń wynikających z konstrukcji prawnej i proceduralnej ONZ. Szczególnie poruszające są przykłady z Srebrenicy i Rwandy, ponieważ ujawniają nie tylko braki w mechanizmach prewencyjnych i operacyjnych Organizacji, ale również potwierdzają głębokie dysfunkcje w strukturze decyzyjnej, która nie była w stanie szybko reagować na rozwijający się w tamtych regionach kryzys humanitarny.

W Srebrenicy, pomimo obecności sił pokojowych ONZ, doszło do zabójstwa 8 tysięcy cywilów, będących muzułmanami. Masowego mordu dopuściło się wówczas wojsko serbskie w tzw. strefie bezpieczeństwa ONZ. Dodatkowo, bierność Organizacji względem ludobójstwa w Rwandzie, gdzie w ciągu zaledwie kilku miesięcy zamordowano około 800 tysięcy osób, stały się symbolem nie tylko niepowodzenia konkretnych misji pokojowych, ale także systemowego problemu w funkcjonowaniu Rady Bezpieczeństwa. Te wydarzenia skłoniły do głębokiej refleksji nad mechanizmami odpowiedzialności, skutecznością sił pokojowych oraz przede wszystkim nad procedurami decyzyjnymi w RB ONZ, które w obliczu kryzysów okazywały się niewystarczająco elastyczne i zdecydowane.

W świetle powyższych wydarzeń, postulaty reformy Rady Bezpieczeństwa ONZ zyskują na znaczeniu. Proponowane zmiany obejmują m.in. poszerzenie grona stałych członków Rady o przedstawicieli krajów Globalnego Południa, co miałoby na celu lepsze odzwierciedlenie współczesnych realiów geopolitycznych i ekonomicznych. Ponadto, zaleca się wprowadzenie większej transparentności w procesie decyzyjnym oraz zreformowanie mechanizmu weta, aby zapobiec paraliżowi decyzyjnemu w sytuacjach wymagających szybkiej reakcji. Reforma Rady Bezpieczeństwa jest postrzegana jako niezbędna nie tylko dla zwiększenia jej efektywności w zarządzaniu kryzysami, ale także dla wzmocnienia legitymacji i wiarygodności całej Organizacji Narodów Zjednoczonych. Poprzez adaptację do zmieniających się warunków międzynarodowych i zwiększenie swojej zdolności do skutecznego działania, Rada Bezpieczeństwa może lepiej sprostać wyzwaniom XXI wieku, w tym zapobieganiu konfliktom, ochronie praw człowieka oraz promowaniu trwałego pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego.

Nie można jednak odbierać Organizacji Narodów Zjednoczonych sukcesów, jakie osiągnęła mimo dostrzeżonych w jej funkcjonowaniu nieprawidłowości. Organizacja dokonała licznych osiągnięć w sektorze ochrony praw człowieka. Przykładowo, wyjątkowe znaczenie ma działalność przeciwko systemowi apartheidu w Republice Południowej Afryki. Organizacja stosując skuteczne mechanizmy interwencyjne, do których zaliczyć można dyplomację międzynarodową, sankcje ekonomiczne oraz izolację polityczną, wniosła presję o skali międzynarodowej na reżim apartheidu. Rozpoczęte w latach 60. XX wieku działania ONZ w kierunku demontażu apartheidu były stopniowo eskalowane. Zgromadzenie Ogólne i Rada Bezpieczeństwa przyjęła w tym celu szereg rezolucji nakładających sankcje na RPA, w tym embargo na handel bronią. Wsparcie ONZ udzielane ruchom wyzwoleńczym oraz potępianie segregacji rasowej na forum międzynarodowym połączone z nakładaniem surowych sankcji ekonomicznych na RPA, zmusiło rząd tego państwa do zmiany polityki wewnętrznej. Kluczowym momentem w historii walki z apartheidem, świadczącym o skuteczności działań ONZ, było przyjęcie w 1973 roku Międzynarodowej Konwencji w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej. Dokument ten stanowił podstawę prawną dla działań przeciwko apartheidowi. Równocześnie społeczność  międzynarodowa w dużym stopniu wykazała zaangażowanie w promowanie kampanii przeciwko segregacji rasowej. Wszystkie te wydarzenia i decyzje miały bezpośredni wpływ na zmianę polityki wewnętrznej RPA.

Nie należy tracić z pola widzenia faktu, że kulminacyjnym punktem działalności ONZ w procesie likwidacji apartheidu był udział w negocjacjach skutkujących przeprowadzeniem pierwszych w historii wielorasowych wyborów w 1994 roku. Wybory te przeprowadzone zostały w atmosferze otwartości i równości. Zakończyły się natomiast zwycięstwem Afrykańskiego Kongresu Narodowego i inauguracją Nelsona Mandeli jako pierwszego czarnoskórego prezydenta RPA. Bez przesady można więc stwierdzić, że powyższe wydarzenie stanowiło triumf międzynarodowych wysiłków na rzecz obrony praw człowieka i równości.

W świetle tych wydarzeń, rola ONZ w demontażu apartheidu w Południowej Afryce jest wyrazistym przykładem potęgi międzynarodowej solidarności. W wielu wypadkach Organizacja ta wykazała się skutecznością działań w obronie podstawowych wartości ludzkości. Dzięki zdecydowanej postawie i konsekwentnym działaniom, Organizacja Narodów Zjednoczonych wielokrotnie udowodniła swoją zdolność do przyczyniania się do znaczących zmian społecznych i politycznych, ugruntowując swoje miejsce jako kluczowy strażnik globalnego porządku i sprawiedliwości. Mając na uwadze jak istotny jest sektor, w jakim działa ONZ, warto dążyć do zapewnienia perfekcji i najwyższej skuteczności w ochronie praw człowieka. Jest to niezwykle ważny i wrażliwy sektor, nad którym warto pracować.